“ҒОЯТУ ТАҲЗИБИЛ КАЛОМ ФИ ТАҲРИРИЛ МАНТИҚ ВАЛ КАЛОМ” АСАРИГА ЁЗИЛГАН ШАРҲ, ҲОШИЯ ВА ТАЪЛИҚЛАР

Темурийлар ҳукмронлиги даврининг етакчи олими сифатида Саъдуддин Тафтазоний (722-792/1322-1390) эътироф этилган. Алломанинг тўлиқ исми Масъуд ибн Қози Фахруддин Умар ибн Мавло Азим Бурҳонуддин Абдуллоҳ ибн Имом Раббоний Шамс Ҳаққ, Дин Қорий Самарқандий Ҳаравий Тафтазоний Хуросоний Ҳанафий бўлиб, у Хуросоннинг Насо (ҳозирги Туркманистон, Ашхабод) шаҳридаги Тафтазон қишлоғида туғилган. Саъдуддин Тафтазоний наҳв, сарф, маоний, баён, усулул фиқҳ ҳамда фуруъул фиқҳ (ҳанафий ва шофиий), мантиқ, ақида, тафсир ва бошқа илм соҳалари бўйича йирик олим бўлган [7: 2, 734]. Бугунги кунгача алломанинг турли илм соҳалари бўйича элликдан ортиқ асарлар ёзганлиги аниқланган. Шулардан бештаси калом илмига оид бўлиб, улар мотуридия таълимоти бўйича муҳим манбалар ҳисобланади.

Алломанинг мантиқ ва калом илмига оид муҳим асаридан бири “Ғояту таҳзибил калом фи таҳририл мантиқ вал калом” бўлиб, у 789/1387 йили Самарқандда ёзилган [3: 1, 192]. Ушбу китоб таркибий жиҳатдан муқаддима, мантиқ ва калом қисмлари ҳамда хулосадан иборат. Ўз навбатида, унинг мантиқ қисми тўртта фаслга ва калом қисми еттита боб ҳамда ўн битта фаслга ажратилган. Китоб муайян мавзуларга оид масалаларни баён қилиш услубига кўра матн жанрида битилган. Саъдуддин Тафтазоний ҳақида маълумотлар баён этилган манбалар таҳлили шуни кўрасатадики, бу асар алломанинг калом илмига оид энг охирги асари. Таниқли олим Ҳожи Халифа (1017-1068/1608-1657)нинг таъкидлашича, бу китобнинг калом қисми айни муаллифнинг “Китобул ал-мақосид” номли асарининг мўжаз шакли ҳисобланади [19: 1, 515].

Ушбу тадқиқот давомида биргина Туркияда жойлашган олтмишта кутубхона фондларида асарнинг турли асрлар ва котиблар томонидан кўчирилган бир юз қирқ олтита қўлёзма нусхаси аниқланди. Зеро, “Ғояту таҳзибил калом фи таҳририл мантиқ вал калом” ҳам машҳур, кенг тарқалган ва кўп мутолаа қилинадиган китоблардан саналади. Бу эса, унга кучли эътибор қаратилиб, турли даврларда кўплаб олимлар томонидан шарҳ, шарҳуш шарҳ, ҳошиятуш шарҳ, ҳошия, ҳошиятул ҳошия ва таълиқлар ёзилганлигидан маълум бўлади ва уларнинг баъзилари фақат мантиқ ёки калом қисмига ва баъзилари ҳар иккала қисмга оид. Шунингдек, улардан баъзилари бугунги кунгача нашр этилган, баъзиларининг қўзёзма нусхалари мавжуд бўлса-да, ҳануз чоп этилмаган ва баъзиларининг муаллифлари маълум, лекин асарларнинг ўзи ҳалигача топилмаган. Бу ўринда эса, мазкур уч хусусият инобатга олинган ҳолда ушбу тадқиқот давомида аниқланган муаллифлар ва уларнинг асарлари таснифланди:

Нашр этилган:

1. Ат-тазҳиб шарҳ ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Убайдуллоҳ ибн Фазлуллоҳ ал-Хубайсий (ваф. 1050/1640 й.) [13].
2. Ат-тажрид аш-шофий ало тазҳиб ал-мантиқ ал-кофий. Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Арафа ад-Дусуқий (ваф. 1230/1815 й.) [11].
3. Ҳошия ало ат-тазҳиб шарҳ ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Шайхулислом Абуссаодат Ҳасан ибн Муҳаммад Аттор аш-Шофиий ал-Мисрий (1190-1250/1776-1834) [15].
4. Танвирул машриқ. Бадруддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Абдуллатиф ибн Аҳмад ал-Маҳаллий ал-Қоҳирий ал-Ҳанафий (833-896/1430-1491) [6].
5. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ. Нажмуддин Абдуллоҳ ибн Шиҳабуддин ал-Ҳусайн ал-Баҳободий ал-Яздий (ваф. 1515/1606 й.) [16].
6. Ат-туҳфат аш-Шоҳижаҳония. Нажмуддин Абдуллоҳ ибн Шиҳабуддин ал-Ҳусайн ал-Баҳободий ал-Яздий (ваф. 1515/1606 й.) [16].
7. Ҳошия тазҳиб ат-таҳзиб. Абдулъалий Баҳру-л-улум ал-Ҳиндий ал-Лакнавий (ваф. 1180/1766 й.) [5].
8. Ҳошия таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Ҳабибуллоҳ Мулла Мирзажон ал-Боғанавий аш-Широзий (ваф. 944/1537 й.) [18].
9. Ҳошия тазҳиб ат-таҳзиб. Муҳаммад Абдулҳалим ибн Муҳаммад Аминуллоҳ ал-Ҳиндий ал-Лакнавий (1239-1285/1823-1868) [10].
10. Ат-таълиқ ал-ъажиб ҳошия тазҳиб ат-таҳзиб. Абулҳасанот Муҳаммад ибн Адулҳайй ибн Абдулҳалим ал-Ҳиндий ал-Лакнавий (1263-1303/1847-1886) [4].
11. Ҳошия Таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Муфтий Муҳаммад Саъдуллоҳ ибн Низомуддин ал-Ҳиндий ал-Мурод Ободий (ваф. 1294/1877 й.) [9].
12. Ҳошия ало шарҳ Жалолуддин ад-Даввоний ала таҳзиб ал-мантиқ. Муҳаммад Мир Зоҳид ибн Муҳаммад Аслам ал-Ҳусайний ал-Ҳиравий (ваф. 1101/1689 й.) [12].
13. Ҳошия ало Мир ат-таҳзиб. Абулфатҳ Исмоил ибн Мустафо ибн Маҳмуд ал-Каланбавий (ваф. 1205/1790 й.) [2].
14. Ҳошия ало шарҳ ат-таҳзиб ли ал-Хубайсий. Ясин ибн Зайнуддин ибн Абу Бакр ибн Улайм ал-Ҳимсий (ваф. 1061/1651 й.) [17].
15. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Зайнуддин Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ибн ал-Айний ал-Ҳанафий (838-893/1434-1488) [8].
16. Тақриб ал-маром фи шарҳ таҳзиб ал-калом. Абдулқодир ибн Муҳаммад Саид ас-Сананджий (1211-1304/1796-1887) [1].

Қулёзма ҳолда мавжуд:

17. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Жалолуддин Муҳаммад ибн Асад ас-Содиқий ад-Даввоний (830-918/1427-1512).
18. Шарҳ Таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Сайфуддин Аҳмад ибн Яҳё ибн Муҳаммад ибн Масъуд ат-Тафтазоний (ваф. 912/1506 й.).
19. Таълиқот ало баъзи муғлақоти ҳошияти Мир Абулфатҳ ас-Саъдий. Ҳасан ас-Сайёҳий ал-Жаридий.
20. Ал-муъжаз – ҳошия ало шарҳ таҳзиб ал-Каланбавий. Довуд ибн Муҳаммад ал-Қорисий ар-Румий ал-Ҳанафий (тахм. ваф. 1188/1774 й.).
21. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом лид Даввоний. Абулфатҳ Мир Муҳаммад ибн Амин ас-Саъидий ал-Ардабилий (тахм. ваф. 875/1471 й.).
22. Сабъату ибҳас. Абдулҳайй ибн Абдулваҳҳоб ал-Ҳусайний (ваф. 947/1540 й.).
23. Шарҳ муқаддимат таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Шамсуддин Аҳмад ибн Сулаймон (ваф. 940/1533 й.).
24. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Маҳмуд ибн Муҳаммад ан-Найризий (ваф. 916/1510 й.).
25. Зубдату ақоиди-л-Ислом фи шарҳи таҳзиби-л-мантиқ ва-л-калом. Муҳаммад ибн Ёр Муҳаммад ибн Хожи Муҳаммад ал-Бухорий ал-Ҳанафий (1041-1110/1631-1698).
26. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ. Исомуддин Иброҳим ибн Муҳаммад ибн Арабшоҳ ал-Исфароиний (873-945/1468-1538).
27. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Муслиҳуддин Муҳаммад ибн Салаҳ ал-Лорий (ваф. 969/1562 й.).
28. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Муҳаммад Амин ибн Абдулҳайй ал-Аскударий (ваф. 1149/1736 й.).
29. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ. Музаффаруддин Али ибн Муҳаммад аш-Широзий ал-Умарий аш-Шофиий (ваф. 922/1516 й.).
30. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Жамолуддин Муҳаммад ибн Маҳмуд аш-Шаҳристоний.
31. Талҳис ат-таҳзиб ало такмилат таҳзиб фил мантиқ. Довуд ибн Муҳаммад ар-Румий ал-Ҳанафий (ваф. 1169/1755 й.).
32. Ташҳиз ат-тазҳиб шарҳ китаб ат-таҳзиб. Муҳаммад ибн Али ибн Саъид ат-Тунисий ал-Ҳажарий (ваф. 1199/1784-1785 й.).
33. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ лит Тафтазоний. Шарафуддин Ҳасан ибн Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Жалол ал-Яманий.
34. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ. Муҳаммад инб Абу Наср Тож ас-Саййидий.
35. Шарҳ таҳзиб ал-калом. Муҳаммад ал-Измирий.
36. Ал-Васит фи шарҳ таҳзиби-л-мантиқ. Ғиёсуддин Абу Муҳаммад Ғаним ибн Муҳаммад ал-Бағдодий ал-Ҳанафий (ваф. 1030/1621 й.).
37. Шарҳ ат-таҳзиб фил калом. Сулаймон Фозил Афанди ибн Аҳмад (ваф. 1134/1721 й.).
38. Шарҳи таҳзиб. Абдуллоҳ ибн Фозили Ҳайбарий (ваф. 1024/1615 й.).
39. Ҳошия ало шарҳ ат-таҳзиб. Аҳмад ибн Абдулаввал ас-Саъидий ал-Қазвиний(ваф. 966/1558 й.).
40. Ат-тарғиб фи кашфи румузатит таҳзиб. Муҳийуддин Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Сулаймон ибн Саъд ибн Масъуд Румий Кофижий Ҳанафий(788-879/1386-1474).
41. Ҳошия Қози Муборак ало ҳошия Мир Зоҳид ало шарҳ ад-Даввоний ало таҳзиб ал-мантиқ ва-л-калом. Қози Муборак ибн Муҳаммад Доим ибн Абдулҳайй ал-Фаруқий ал-Кавфамавий ал-Ҳиндий (ваф. 1162/1749 й.).
42. Ҳошия ал-Халхолий ало Шарҳ ад-Даввоний ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Ҳусайн ибн Ҳасан ал-Ҳусайний ал-Халхолий (ваф. 1014/1605 й.).
43. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ. Қозиаскар Қора Халил Афанди ибн Ҳасан ибн Муҳаммад ар-Румий ал-Ҳанафий (ваф. 1123/1711 й.).
44. Ҳошия таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Умар ибн Аҳмад ал-Маъий ал-Амидий (ваф. 1122/1710 й.).
45. Ҳошия ало ҳошия таҳзиб ал-мантиқ. Жалолуддин Меҳмед Афанди ибн Абдуллоҳ (ваф. 1001/1592 й.).
46. Ҳошия ало шарҳ ат-таҳзиб лид Даввоний. Абдуллоҳ ал-Каримий.
47. Туҳфатул либаб фи шарҳ ат-таҳзиб. Ҳофиз ибн Али ал-Имодий.
48. Ат-тазҳиб фи шарҳ ат-таҳзиб. Муҳаммад ибн Шариф аш-Шаҳрудий ал-Бистомий.
49. Ҳошия ало ҳошиятил Халхолий алат таҳзиб. Муҳаммади Амин ибн Садруддин ал-Ҳусайний Муллазода аш-Ширвоний (ваф. 1036/1626 й.).
50. Ҳошия ало ҳошиятил Мир алат таҳзиб. Муҳаммад Ҳафид Афанди ибн Мустафо Ашир ал-Истанбулий (ваф. 1266/1849-1850 й.).
51. Таълиқа ало баҳсил қидам мин таҳзибил мантиқ. Муҳаммад ал-Жаназий.
52. Ҳошия ало шарҳит таҳзиб. Али ибн Абдуллоҳ ал-Паздавий (ваф. 1015/1606 й.).
53. Ҳошия ало шарҳиз Зоҳид би шархил Жалол лит таҳзиб ал-мантиқ. Абдулҳаққ ибн Муҳаммад Аҳмад (ваф. 1315/1897 й.).
54. Аш-шарҳ бил қавл алат таҳзиб. Нажмуддин Абдуллоҳ ибн Шиҳаб.
55. Ҳошия ало ҳошиятил Фатҳия лит таҳзиб. Му­ҳаммад ибн Абдулҳамид ал-Кафавий (ваф. 1168/1754 й.).
56. Ҳаллут таҳзиб. Ҳасан ибн Ҳусайн ибн Муҳаммад (ваф. 1065/1654-1655 й.).
57. Ҳошия алат таҳзиб фил мантиқ. Нуруддин Али ибн Муҳаммад ибн Абдурраҳмон ибн Али ал-Ожҳурий (ваф. 1066/1655 й.).
58. Ҳошия ало шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Ҳожи Амирзода Умар Афанди.
59. Ҳошиятул Фатҳий ала Ҳошиятил Жалолий ала таҳзибил мантиқ. Фахрул афозил Зайнулобидин ибн Юсуф ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Куроний (тахм. ваф. 1066/1655 й.).
60. Ҳошия алат таҳзиб фил мантиқ. Шайх Саййидий Абдулкарим ибн Аҳмад (994-1042/1586-1632).
61. Ҳошия ало шарҳ таҳзибил мантиқ вал калом. Ҳомидий Афандизода Мустафо.
62. Ҳошия ало шарҳи таҳзибил мантиқ. Диббағзода Меҳмед ибн Маҳмуд ибн Аҳмад ар-Румий ал-Ҳанафий (ваф. 1114/1702 й.).
63. Шарҳу таҳзибил мантиқ вал калом. Абуллоҳ ат-Табризий.

Аниқланмаган асарлар:

64. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Шайх Абулвафо Муҳаммад ибн Иброҳим [3: 1, 515-517].
65. Жаҳд ал-муқилл – Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Зайнуддин Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ибн Муҳаммад ал-Ҳанафий (837-893/1433-1488) [3: 1, 515-517].
66. Шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Шоҳ Мир Ҳийбатуллоҳ ал-Ҳусайний[3: 1, 515-517].
67. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Мулла Аҳмад ал-Қазвиний (тахминан ваф. 953/1546 йилдан кейин) [3: 1, 515-517].
68. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Муршид ибн аш-Широзий [3: 1, 515-517].
69. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Абулҳасан ибн Аҳмад ал-Абивардий [3: 1, 515-517].
70. Ҳошия ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Мир Фаҳруддин Муҳаммад ибн Ҳусайн ал-Астработий [3: 1, 515-517].
71. Ҳошия ало шарҳ таҳзиб ал-мантиқ вал калом. Мустафо ибн Юсуф ибн Мурод ал-Айюбий ал-Мусторий ал-Ҳанафий (1061-1119/1651-1707) [19: 7, 247].

Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш керакки, “Ғояту таҳзибил калом фи таҳририл мантиқ вал калом” асар нусхаларининг дунё бўйлаб кенг тарқалганлиги ва турли аср ҳамда минтақа олимлари томонидан унга берилган эътибор мотуридия таълимотининг кенг ёйилишига Аллома Саъдуддин Тафтазонийнинг катта ҳисса қўшганлигини билдиради. Зеро, алломанинг ақоид илмига оид “Шарҳ ал-мақосид”, “Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия” ва шу каби бошқа асарлари борки, мазкур китоб сингари улар ҳам бугунги кунгача Ислом илм даргоҳларида ўқув қўлланма сифатида ўқитилади. Дарвоқе, ушбу тадқиқотда доирасида асарга ёзилган етмиш битта шарҳ, шарҳуш шарҳ, ҳошиятуш шарҳ, ҳошия, ҳошиятул ҳошия ва таълиқ аниқланган бўлса-да, улардан ташқари муаллифлар томонидан шарҳ, ҳошия ва таълиқ ёзилмаган, деган хулоса берилмайди. Чунки, дунёда ҳали илмий итеъфодага киритилмаган қўлёзма фондлари жуда ҳам кўп.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Абдулқодир ибн Муҳаммад Саид ас-Сананджий. Тақриб ал-маром фи шарҳ таҳзиб ал-калом. – Қоҳира: ал-Мактаба ал-азҳария ли-т-турос, 2009. – 632 б.
2. Абулфатҳ Исмоил ибн Мустафо ибн Маҳмуд ал-Каланбавий. Ҳошия ало Мир ат-Таҳзиб. – Истанбул: Умар авроқ ал-кутубий, 1895. – 352 б.
3. Абулхайр Исомуддин Аҳмад ибн Мустофа ибн Жалил Тошкўпризода. Мифтаҳ ас-Саода. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1975.
4. Абулҳасанот Муҳаммад ибн Адулҳайй ибн Абдулҳалим ал-Ҳиндий ал-Лакнавий. Ат-таълиқ ал-ъажиб ҳошия тазҳиб ат-таҳзиб. – Лакнав: ал-Матбаа ал-алавий ли Муҳаммад Али Бахшхон ал-Лакнавий, 1876. – 46 б.
5. Адулҳайй ибн Абдулҳалим ал-Ҳиндий ал-Лакнавий. Ҳошия тазҳиб ат-таҳзиб. – Карачи: Дор ан-нур ал-мубин лид диросот ван нашр, 2018. – 480 б.
6. Бадруддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Абдуллатиф ибн Аҳмад ал-Маҳаллий ал-Қоҳирий ал-Ҳанафий. Танвир ал-машриқ шарҳ таҳзиб ал-мантиқ. – Қоҳира: Матбаа ас-саъада, 1913. – 220 б.
7. Жамолуддин Абу ал-Маҳосин Юсуф ибн Туғро Бурда. Ад-Далил аш-шофий ала ал-Манҳал ас-софий. – Қоҳира: Мактабат ал-Хонижи, 1955.
8. Зайнуддин Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ибн ал-Айний ал-Ҳанафий. Шарҳ Таҳзиб ал-мантиқ ва-л-калом. – Уммон: Дор ан-нур ал-мубин ли-д-диросот ва-н-нашр, 2004. – 99 б.
9. Муфтий Муҳаммад Саъдуллоҳ ибн Низомуддин ал-Ҳиндий ал-Мурод Ободий. Ҳошия Таҳзиб ал-мантиқ вал калом. – Карачи: Дор ан-нур ал-мубин лид диросот ван нашр, 2018. – 480 б.
10. Муҳаммад Абдулҳалим ибн Муҳаммад Аминуллоҳ ал-Ҳиндий ал-Лакнавий. Ҳошия тазҳиб ат-таҳзиб. – Карачи: Дор ан-нур ал-мубин лид диросот ван нашр, 2018. – 480 б.
11. Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Арафа ад-Дусуқий. Ат-Тажрид аш-шофий ало Тазҳиб ал-мантиқ ал-кофий. – Қоҳира: Матбаа Мустафо ал-Бобий ал-Ҳалабий, 1936. – 448 б.
12. Муҳаммад Мир Зоҳид ибн Муҳаммад Аслам ал-Ҳусайний ал-Ҳиравий. Ҳошия ало шарҳ Жалолуддин ад-Даввоний ала таҳзиб ал-мантиқ. – Ал-матбаа ад-даимия, 1856 (нашр жойи кўрсатилмаган). – 104 б.
13. Убайдуллоҳ ибн Фазлуллоҳ ал-Хубайсий. Ат-Тазҳиб шарҳ ало Таҳзиб ал-мантиқ ва-л-калом. – Қоҳира: Матбаа Мустафо ал-Бобий ал-Ҳалабий, 1936. – 448 б.
14. Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002.
15. Шайхулислом Абуссаодат Ҳасан ибн Муҳаммад Аттор аш-Шофиий ал-Мисрий. Ҳошия ало ат-тазҳиб шарҳ ало таҳзиб ал-мантиқ вал калом. – Қоҳира: Матбаа Мустафо ал-Бобий ал-Ҳалабий, 1936. – 448 б.
16. Шиҳабуддин Абдуллоҳ ибн Ҳусайн ал-Яздий. Ат-туҳфат аш-Шоҳижаҳония. – Карачи: Мактабат ал-бушро, 2011. – 224 б.
17. Ясин ибн Зайнуддин ибн Абу Бакр ибн Улайм ал-Ҳимсий. Ҳошия ало Шарҳ ат-Таҳзиб ли ал-Хубайсий. – Искандария: ал-Ҳайъат ал-оммат ли мактаба ал-Искандария, 1775. – 21 б.
18. Ҳабибуллоҳ Мулла Мирзажон ал-Боғанавий аш-Широзий. Ҳошия Таҳзиб ал-мантиқ вал калом. – Карачи: Дор ан-нур ал-мубин лид диросот ван нашр, 2018. – 480 б.
19. Ҳожи Халифа. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор Иҳя ат-турос ал-арабий, 2004.