УЧИНЧИ МУАЛЛИМ

Суҳбатларнинг бирида таниқли файласуф Омонулла Файзуллаев “Агар муаллими аввал — биринчи муаллим Аристотель, муаллими ас-соний — иккинчи муаллим Форобий бўлса, академик Музаффар Хайруллаев муаллими ас-солис — учинчи муаллимдир”, дея атоқли олим илмий-ижодий меросига юксак баҳо берганди. Бу академик Хайруллаевнинг Абу Наср Форобий илмий меросини қайта тиклашга қўшган улкан ҳиссаси ҳамда жаҳон форобийшунослиги борасида дунё файласуфлари орасида катта обрў қозонганлигига бир ишора эди.

Омонулла Файзуллаев илм-фан фидойиси ҳақида шундай ёзган: “Музаффар Муҳиддинович Хайруллаев фанимиз ва маданиятимиз соҳасида кўзга ялт этиб кўринган иқтидорли шахс. Унинг номисиз ХХ асрнинг иккинчи ярмида фалсафамиз ривожини тасаввур қилиб бўлмайди. Ахир 40 йилдан ортиқ иккита олий даргоҳ — И. Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ ҳамда Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтлари раҳбари, шунингдек, Марказқўмда бўлим бошлиғи бўлиб ишлашга ҳамма ҳам муяссар бўла олмайди, ҳамманинг қўлидан ҳам келмайди.

Абу Наср Форобийни қайтадан кашф этган файласуф ҳам шу зотдир. Дунёнинг ярмида бўлиб ўтган илмий конгрессларда Ўзбекистан фалсафаси ютуқларини тарғиб қилган вакилимиз ҳам шу киши!”

Кенг жамоатчилик академик Музаффар Хайруллаевни истеъдодли олим, жамоат ва давлат арбоби, тоза қалбли, самимий инсон сифатида эслайди. Дарҳақиқат, бу киши Ўзбекистонда ижтимоий фанлар, хусусан, фалсафа фани тараққиётига катта ҳисса қўшган забардаст олимлардан бири эди. У академик Иброҳим Мўминов раҳбарлигида Абу Наср Форобийнинг улкан илмий меросини таҳлил этиб, аллома яшаган даврнинг Марказий Осиё фани ва маданияти тарихида ўзига хос уйғониш даври бўлганлигини дадил исботлаб бера олган эди.

Бу давр, бир томондан, Марказий Осиёда шаклланган ислом маданияти таъсирида илм-фан тараққиётига эътиборнинг кучайган пайти бўлса, иккинчидан, юртимизда буюк мутафаккирлар меросининг қадимги халқлар, жумладан, юнон фалсафаси анъаналари билан чатишиб кетганлиги ҳамда мазкур меросни арабчага таржима қила оладиган юқори малакали олимларнинг етишиб чиққанлиги билан алоҳида аҳамиятга эга.

Абу Наср Форобийнинг ўзи ҳам жуда кўп қадимий тилларни яхши эгаллаган, хотираси ниҳоятда кучли шахс бўлган.

М. Хайруллаевнинг таъкидлашича, “араб маданияти, араб фани, араб фалсафаси номи остида дунёга танилган мутафаккирларнинг аксарияти Марказий Осиёдан — бизнинг юртимиздан чиққан олимлар эди. Уларнинг алоҳида бир хусусияти — хотирасининг кучлилигида эди”.

Бу ҳодисанинг сабабини биз Абу Райҳон Берунийнинг “Осори ал боқия” (“Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”) асарида ҳам учратамиз. Марказий Осиёга бостириб келган босқинчилар ҳар сафар аждодларининг билимларини эгаллаган олимларни қиличдан ўтказишган, ёзма манбаларини эса гулханга ташлашган. Натижада қимматли фикрлар баён қилинган асарлар йўқолиб кетмаслиги учун одамлар уларни хотирада сақлашга мажбур бўлишади. Шу тариқа Марказий Осиёда ёд олиш санъати вужудга келган. Бутун бошли йирик эпик асарларни ёддан айтадиган бахшилар ҳам пайдо бўлган. Қимматли фикрларни шеърга солиб ҳикоя қилиш расмга айланган. Шу сабабли хотираси кучли кишилар пайдо бўлади. Кучли хотира кўп тилларни осон эгаллашга имкон беради. Шу боис қадимги аждодларимиз камида уч-тўрт тилда эркин гаплаша олган. Бу илм-фан тараққиётида, айниқса, таржима соҳасида жуда қўл келган.

Ота-боболаримиз қадимги суриён, яҳудий, юнон, санскрит ва бошқа унутилиб кетаётган тиллардан ҳам қимматли асарларни ўз тилларига таржима қилишган. Айниқса, бу одат Марказий Осиёга ислом дини кириб келиб, Қуръони каримни ёд олиш эҳтиёжи вужудга келган даврларда ҳамда шу дин орқали илм-маърифатни эгаллашга кенг йўл очилгандан сўнг ниҳоятда оммалашди.

Бу даврда кўплаб асарлар, жумладан, қадимги юнон файласуфлари Суқрот, Афлотун, Арасту, Архимед, Евклид, Гиппарх, Гиппократ, Птоломей ва бошқаларнинг асарлари ҳам араб тилига таржима қилина бошланди. Бу, бир томондан, ислом динига эътиқод қилувчи мамлакатларда илм-фаннинг ривожланишига, иккинчи томондан, кейинчалик Европа мамлакатларида ҳам антик давр фан ва маданиятининг қайта жонланишига, Европа уйғониш даврига замин бўлди.

Музаффар Хайруллаев бу даврни “Шарқ уйғониш даври” деб атади. Тоталитар коммунистик мафкура оқни қора деб, Ўрта Осиё халқларини “маданияти паст, қолоқ, турмуш тарзи ибтидоий даражадаги феодал муносабатлар таъсирида қотиб қолган халқлар” тарзидаги ғайри илмий баҳолашни зўр бериб тарғиб этаётган бир даврда бундай атамани ишлатиш ҳақиқатдан ҳам катта илмий жасорат эди. Олимнинг бу жасорати ўша даврда кенг эътироф этилди. Жумладан, ўтган асрнинг 70-йиллари бошида Тошкентда бўлиб ўтган “Ҳозирги замон фанларининг фалсафий муаммолари” мавзуидаги илмий-назарий конференцияда Москвада нашр этиладиган “Философские науки” журналининг бош муҳаррири В. Готт сўз олиб, “Музаффар Хайруллаевнинг фалсафа тарихига, фалсафий фанлар тараққиётига қўшган ҳиссаси ҳақиқатдан ҳам таҳсинга лойиқ. У фалсафа тарихида форобийшунослик йўналишини тараққий эттириб, фанда бутун бошли илмий мактаб яратишга эришди”, деган эди.

М. Хайруллаев (1951 — 1954) аспирантурада мантиқ илми бўйича тадқиқот олиб борган ва шу фаннинг равнақ топиши йўлида буюк ватандошимиз Абу Наср Форобий катта ишларни амалга оширганини чуқур англаб етган. Дарҳақиқат, Абу Наср Форобий Аристотелдан кейин мантиқ илмини юқори чўққига кўтара олган энг йирик мутафаккирдир. Айниқса, унинг силлогизмлар назариясига қўшган ҳиссаси мантиқ фани тарихида алоҳида аҳамиятга эга. М. Хайруллаев Форобийнинг улкан илмий меросини битта илмий-тадқиқот институти доирасида амалга ошириш мумкин эмаслигини тушуниб етиб, ҳамкорликка Фалсафа ва ҳуқуқ институтидан ташқари Беруний номидаги Шарқшунослик институти, москвалик ва олма-оталик олимларни ҳам даъват этади.

Аллома асарлари қўлёзмаларини ўрганиш учун бутун бошли таржимонлар гуруҳини шакллантиради. Улар Форобийнинг араб тилида ёзилган қўлёзмаларини пешма-пеш таржима қилиб, уларга шарҳлар ҳам ёзишади.

Шу тариқа, Форобий замондошлари ва мутафаккир ҳақида изланишлар олиб борган кейинги давр олимларининг ҳам илмий мероси тадқиқ этила бошланди. Ўзбекистонда Ўрта асрлар фалсафа тарихини тадқиқ этувчи илмий-ижодий мактаб шаклланди.

Биз Музаффар Хайруллаевни ёшлар тарбиясига алоҳида эътибор қаратган жонкуяр устоз ва мураббий, масъулиятли раҳбар сифатида ҳам яхши биламиз. У 1970 йилнинг бошларида Тошкент давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) фалсафа бўлими талабаларига “Ўрта ва Яқин Шарқ фалсафаси тарихи” бўйича махсус курсдан сабоқ берган. Камина ҳам шу курсни тинглаш шарафига муяссар бўлганман. Устознинг жуссаси кичик бўлса-да, ҳаракатлари чаққон, кўзлари ёниб турар, гаплари вазмин ва фикрларида мантиқ кучли эди. Мураккаб масалаларни ҳам содда ва тушунарли қилиб ифода эта олар, маърузаларини ўта маҳорат билан ўқирди. Аудиториянинг ҳолатини синчковлик билан кузатиб турар, агар тингловчиларнинг толиққанини сезса, маърузани жойида тўхтатиб, “Энди бир ривоят эшитинглар”, деб мавзуга алоқадор бирор шарқона ривоятни ҳикоя қилар эди. Бу усул билан тингловчиларнинг чарчоғини оларди.

Устоз илм йўлида ҳеч кимдан қиммат­ли маслаҳатини аямасди. Унинг учун лаборант ҳам, кичик илмий ходим ҳам, ака­демик ҳам бирдек эди. Шу сабабли каттаю кичик илм аҳли ҳеч тортинмасдан домла қабулига кириб келаверарди. Устоз ҳақиқий фан фидойиларини ҳурмат қилар ва уларга илм билан шуғулланиш учун зарур шароит яратиб берарди. Бу ҳақда шогирдларидан бири шундай деган эди: “Музаффар Муҳиддиновичнинг раҳбарлигида ишлаш роҳат. Илмда муваффақиятга эришсанг, мақтовига сазовор бўласан, ишлашга барча шароитларни яратиб қўяди, камчиликка йўл қўйсанг, сени койиш ўрнига, уларни ўзи тузатиб қўя қолади. Сен эса йўл қўйган хатоларингга ўзинг ҳижолат чекиб, бундай камчиликка қайта йўл қўймайдиган бўласан. Устоз ана шундай бағрикенг инсондир”. Музаффар Хайруллаев Марказий Осиёда яшаб ўтган мутафаккирларнинг келиб чиқиши ҳақида гап борганда, “улар Марказий осиёлик Шарқ мутафаккирларидир”, деган нуқтаи назарни қатъий туриб ҳимоя қилар эди. Бу фикрни Иброҳим Мўминов ҳам, Омонулла Файзуллаев ҳам ёқлаган. Лекин ўтган асрнинг 70 — 80-йилларида рўй бераётган миллий уйғониш жараёни таъсирида ҳар бир республика зиёлилари “бу — бизнинг бобокалонимиз, буниси эса сеники” қабилидаги айирмачилик сиёсатини авж олдиришган, бунинг оқибатида ҳаммамиз учун бирдай қадрдон бобокалонларимизни бўлишиб олиш бошланганди. Аммо, шунга қарамасдан, атоқли олим “Марказий Осиёда яшаган халқларнинг этник келиб чиқиши бирдир. Ўтмишда ўтган ҳар бир мутафаккир ўзбекка ҳам, тожикка ҳам, қозоққа ҳам, қирғизга ҳам, туркманга ҳам, қорақалпоққа ҳам бирдай азиз ва улар ҳар биримизнинг бобокалонимиздир. Биз “бўлиб ташла ва уларнинг устидан ҳукмронлик қил”, деган сиёсатга қарши бирлашиш, ҳамжиҳатлик йўлидан боришимиз керак. Шунда бизнинг устимизда ҳукм юритишга журъат қила олишмайди”, деган қатъий фикрда турарди.

Устознинг бу фикрлари бугунги мустақил тараққиёт йўлидан бораётган мамлакатимиз олимлари учун ҳам долзарб аҳамиятга эга ёндашувдир.

Музаффар Хайруллаев Марказий Осиё мутафаккирлари меросини тадқиқ этиш асносида минтақамизда бундан минг йиллар илгари ҳам тараққий этган яхлит, мо­нолит маданий қатлам бўлганлиги ва биз, Марказий Осиё халқлари ана шу юксак маданий мероснинг қонуний ворислари эканлигимизни кенг илмий жамоатчилик олдида атрофлича асослаб берган олимлардан бири сифатида бугунги ёшлар учун ибрат бўлишга муносибдир.

Академикнинг илмий меҳнатлари мустақиллик йилларида муносиб баҳоланиб, Беруний номидаги давлат мукофоти ҳамда “Меҳнат шуҳрати” ордени билан тақдирлангани ҳам фикримизга далил бўлади.

Алломанинг салоҳиятли шогирдларидан Асомиддин Ўринбоев, Убайдулла Уватов сингари олимлар миллий маънавиятимиз тараққиётига салмоқли ҳисса қўшишган, таниқли манбашунос олимлардан Ашраф Аҳмедов, Абдумажид Мадраимов, академик Дилором Юсупова, Маҳмуд Ҳасанов, Сурайё Каримова, Баҳром Абдуҳалимов, Маҳбуба Абдуллаева, Ройиқ Баҳодиров, Шовосил Зиёдов, Муҳаммаджон Қодиров, Маҳмуджон Нуриддинов, Абдуқодир Зоҳидов ва бошқалар устоз бошлаб берган маънавий меросимизни ривожлантиришдек шарафли йўлда, Ватанимиз тараққиётига хизмат қилиб келмоқда.

Агар академик Музаффар Хайруллаев ҳаёт бўлганида бугунги кунларда 90 ёшга кириб, юртимизда қад кўтараётган Янги Ўзбекистоннинг маънавий тараққиётига ҳамда бўлажак учинчи Ренессанснинг рўёбга чиқишига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган бўлар эди.