Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Ислом дини инсон ҳаётининг ҳар бир жабҳасини ўзида мужассам этган, ҳар замонга мос эзгуликка асосланган бағрикенг, мўътадил диндир.У фақат аҳкомлардан иборат эмас, балки инсон маънавияти ва маърифатини шакллантирувчи, уни камолга етказувчи, ижтимоий-сиёсий, руҳий-маънавий талабларини қондирувчи диндир.
Аммо киши диний илмсизлик сабабли кўплаб муаммоларга дуч келиши табиий ҳол. Мана шу муаммолардан бири мутаассиблик ва динда чуқур кетишдир. Шариатимиз доимо бунга қарши бўлган – оят ва ҳадисларда бу бидъатлар қаттиқ қораланган. Чунки, бу икки иллат турли замонларда ҳар хил номлар остида динимизга кўп зарар етказиб, бу ҳол ҳозир ҳам давом этмоқда.
Хўш, диний мутаассиблик, динда чуқур кетиш нима?
Мутаассибликнинг луғавий маъноси бирор эътиқод ё дунёқарашга ўта берилиш, ўз фикрида қатъий туриб олиб, бошқаларнинг айтганини мутлақо инобатга олмаслик, ҳамиша ўзини ҳақ деб билишдир. Ҳозир бу “фанатизм” ҳам дейилади.
Ғулу – динда чуқур кетиш – “аркон ва ибодатларни бажаришда ҳаддан ошиш”, “тўғри йўл деб нотўғри йўлга бурилиш” маъноларини англатади.
Оиша онамиз розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган қуйидаги ҳадис бунинг далилидир: “Ҳузуримда Бану Асад қабиласига мансуб бир аёл ўтирган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб келиб: “Бу аёл ким?” деб сўрадилар. “Бу – ўша, кечаси ухламай намоз ўқиб чиқадиган аёл”, дедим. Сўнг, унинг қандай намоз ўқиши ҳақида сўзлашдик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бундай қилмангиз, солиҳ амалларни қурбингиз етганича адо этингиз, қанча ибодат қилсангиз ҳам Аллоҳ таолога маол келмайди-ю, бироқ ўзингизга малол келиб қолмасин!” дедилар[1].
Ҳадисдан маълум бўладики, инсон учун динда чуқур кетиб, фарз бўлмаган амални мутассибларча ўзига вожиб қилиб олиб, сўнг бажаролмайдиган ҳолатга тушиб қолгандан кўра, ўртачалик йўлини танлаб, солиҳ амалларда бардавом бўлиши яхшироқ экан. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шу боис ибодатга оид амаллардан тоқат етадиганини олишни буюрдилар.
Жумладан, ибодатларнинг шартларини бажаришда ҳам ғулу бўлиб, улар динимизда қаттиқ қораланади. Масалан, таҳорат ва ғуслда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида кўрсатилган меъёрдан ортиқ сув ишлатишни уламоларимизнинг айримлари “исроф” деган бўлса, баъзилари “ғулу”нинг бир кўриниши деб атаган. Шунингдек, ғулу инсоннинг еб-ичиши, кийиниши ва ҳатто кафанланишида ҳам учрайди. Шунинг учун Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “(Маййитни) кафанлашда ҳаддингиздан ошмангиз”, деб буюрганлар.[2]
Аслида исломнинг асосини ташкил қилган амаллар бандаларнинг тоқатидан келиб чиққан ҳолда фарз қилинган, яъни мўътадиллик ва бағрикенгликка асосланган.
“Аллоҳ ҳеч бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф қилмайди. (Ҳар кимнинг) қилган (яхши) амали ўзи учундир ва (ёмон) амали ҳам ўзининг буйнигадир”[3].
Мазкур оятда Аллоҳ таоло инсонларга уларнинг қурби етмайдиган нарсаларни буюрмагани хабар қилинмоқда. Ҳатто динимизда тоқати-қурби етмайдиганлар учун баъзи амалларнинг бажарилишида истиснолар ҳам мавжуд. Лекин мутаассиб кишилар бу енгилликларни тан олмайди ва алалоқибат кечирилмайдиган гуноҳи кабиралардан бирига – кибрга, яъни ўз ибодати билан мағрурланиш касалига мубтало бўлади.
Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уммати ҳар бир ишда мўътадил ва адолатли эканини таърифлаб, бундай деган: “Шунингдек (яъни, ҳақ йўлга ҳидоят қилганимиз каби), сизларни бошқа одамлар устида гувоҳ бўлишингиз ва Пайғамбар сизларнинг устингизда гувоҳ бўлиши учун ўрта (мўътадил, адолатли) бир миллат қилдик”[4].
Динда чуқур кетиш ва мутаассиблик адашиш ва ҳалокатнинг асосий омилларидир. Улар сабабли турли бидъат ва хурофотлар пайдо бўлади, шайтон бу амалларни чиройли кўрсатиб қўйгани ширк амали ҳам содир бўлади. Жумладан, буни салаф авлиёлар ва пиру устозларга сиғиниш, уларнинг айтганини, тўғри келса-келмаса, ҳаётга татбиқ қилишда кузатиш мумкин.
Албатта, бу ўринда улуғларга таъна тоши отишдан йироқмиз. Ўзини тариқат соҳиби, диннинг асл жонкуяри сифатида номоён қилиб, шариат илмидан бехабар ҳолда пешволик талаб қилаётган, Аллоҳ ва Пайғамбарининг буйруғи бир четда қолиб, динда мавжуд бўлмаган, тоқатдан ташқари амалларни тарғиб қилаётган кимсаларнинг “тариқат” номи билан иш юритаётгани ташвиш уйғотмай қолмайди.
Жумладан, исломни ўз ғаразли мақсадларига мослаштириб олишга ҳаракат қилаётганлар динимизнинг асл моҳиятини нотўғри талқин қилаётган кишилардир. Ҳолбуки, бу моҳият Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда аниқ баён қилинган.
Хусусан, Ҳақ таоло рўзани фарз қилганидан кейин: “…Аллоҳ сизларга енгилликни истайди, оғир бўлишини истамайди…”[5] дейди. Исломнинг барча аҳкомлари бандалар тоқатидан келиб чиққан ҳолда фарз қилинган. Қуръони каримда бундай маънодаги оятларни бир неча жойда учратиш мумкин. Оят ва суннатда зикр қилинмаган амалларни ҳаётга жорий қилиб, динни бошқаларга қийин қилиб кўрсатиш Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак сўзларига хилоф бўлиб, Аллоҳ таолонинг оятларига қарши чиқишдир. Шундан кейин ҳам ким тўғри йўл аниқ бўла туриб, ўз ҳавойи хоҳишига эргашса, Аллоҳ таоло уни яна ҳам баттар адаштиради: “Ким ҳақ йўлни аниқ билганидан кейин Пайғамбарга хилоф иш қилса ва мўминларнинг йўлларидан бошқа йўлга эргашиб кетса, биз уни кетганича қўйиб берамиз. Сўнг жаҳаннамга дохил қиламиз”[6].
Ҳар қандай ном остидаги зулм вa зўрaвoнлик, жумладан, кишининг ибодат сабабли ўз жисмига зулм қилиши ҳам, эътиқод ва ибодатда мутаассиблик йўлини танлаб, динда чуқур кетиш ҳам, жиноятларнинг ҳaр қaндaй ҳолати ва кўринишлари ҳам, гарчи улар ислом номидан содир бўлаётган эса-да, динимиз aқидaси ва таълимотига мутлақо зиддир. Мусулмoн киши бoшқaлaрга шариатда йўқ ишларни буюрмаслиги ва ёмон ишлардан қaйтaришгa мaсъул бўлиши керак.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “(Дин арконларини) енгил қилиб кўрсатинг, оғир қилиб кўрсатманг. (Диндаги) яхши, хушхабар нарсаларни айтинг, диндан нафратлантириб қўйманг”[7], деб марҳамат қилганлар. Динда қандай йўл тутиш лозимлиги ҳақида бундай кўрсатма берганлар: “Дин енгилдир, ҳеч ким уни қийинлаштириб юбормасин, мабодо қийинлаштириб юборса, дин уни енгиб қўяди…”[8]. Яъни, фарздан бошқа ибодатлар ва солиҳ амалларнинг ҳаддан зиёдини ўз зиммасига юклаб олиш уларни бажара олмай, ҳаммасини тарк этишга сабаб бўлади. Шундай экан, шариат аҳкомларини кишининг тоқатидан келиб чиқиб баён қилиш керак, токи у диндан нафратланиб қолмасин.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам динда, эътиқодда қай даражада бўлиш мақбуллигини кўрсатиб: “Ишларнинг яхшиси ўртачасидир”, деганлар[9]. Модомики шунақа экан, бошқа йўлга не ҳожат?! “Яхшиларингиз дунёсини деб охиратини, охиратини деб дунёсини тарк қилмаганларингиз ҳамда инсонларга юк бўлмаганларингиздир”[10] деган ҳадисда киши қандай умргузаронлик қилиши аниқ белгилаб берилган.
Имом Бузругмеҳр бир асарни ёзиб тугатганидан кейин охирига: “Кишининг бу масалаларни ёд олиб, олим бўлиши ажабланарли эмас, балки бу асарни ёд олиб, олим бўлолмаган кишининг ҳолати ажабланарлидир”, деб ёзган экан. Юқоридаги оят ва ҳадислардан сабоқ олган кишининг амалига биз ҳам ажабланмаймиз, таҳайюр ўзига керакли хулоса чиқара олмаганларгадир.
