AQSH TASHQI SIYOSATIDA MUSULMON MAMLAKATLAR BILAN XAVFSIZLIK SOHASIDAGI HAMKORLIK MASALALARI

Musulmon davlatlar bilan xavfsizlik sohasidagi hamkorlik AQSH tashqi siyosatining muhim tarkibiy qismi boʻlib, u diplomatik munosabatlar va mintaqaviy barqarorlikni shakllantiradi. Mazkur hamkorlik bilan bogʻliq muammo va imkoniyatlarni tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Ushbu maqolada tarixiy voqealar, mintaqaviy dinamika va diplomatik aloqalarni tahlil qilish orqali AQSH tashqi siyosatida xavfsizlik boʻyicha hamkorlikning muhim tomonlari yoritilgan. Transmilliy tahdidlar, oʻzgaruvchan ittifoqlar va kuch dinamikasi oʻzgarib borayotgan bir davrda musulmon davlatlari bilan xavfsizlik sohasida hamkorlik Qoʻshma Shtatlar uchun ulkan strategik ahamiyatga ega. Ushbu hamkorlikning nozik tomonlarini tushunish ishonchni mustahkamlash, xavfsizlikka nisbatan xatarlarni yumshatish va mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash uchun zarur. Mazkur maqola xalqaro munosabatlar, diplomatiya va xavfsizlik sohasini oʻrganishga hissa qoʻshadi va bu borada yangi tadqiqotlar uchun asos yaratadi.

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili (Literature review). AQSH va musulmon davlatlari oʻrtasidagi xavfsizlik sohasidagi hamkorlikka oid adabiyotlarda bu munosabatlarga taʼsir etuvchi bir qator omillar ochib berilgan. Ushbu maqolani yozishda AQSH Davlat Departamenti saytidagi maʼlumotlardan, Reuters, Defense News, Washington Institute, The National News, Beyond The Horizon kabi yangiliklar saytidan, bir qancha mustaqil tadqiqotchilarning ilmiy maqolalari va qoʻllanmalaridan foydalanildi.

Ushbu tadqiqot mavjud adabiyotlar, siyosiy hujjatlar va empirik ma’lumotlarni koʻrib chiqishga asoslangan tadqiqot usulidan foydalanadi. Tahlil mavzuni har tomonlama tushunish uchun ilmiy ishlar, hukumat hisobotlari, tahliliy markaz nashrlari va ommaviy axborot vositalari manbalarini oʻz ichiga oladi.

Dunyoda 50 dan ortiq musulmonlar yashaydigan davlatlar mavjud, ammo ularning aniq soni manbaga qarab farq qilishi mumkin [11]. Amerika Qoʻshma Shtatlari va musulmon davlatlar oʻrtasida xavfsizlik sohasidagi hamkorlik, xususan, 2001-yil 11-sentyabrdagi teraktlar natijasida AQSH tashqi siyosatining markaziy qismiga aylandi. Bu munosabatlar koʻp qirrali boʻlib, harbiy yordam, razvedka ma’lumotlarini almashish, terrorizmga qarshi kurash va diplomatik aloqalarni oʻz ichiga oladi [13].

AQSH va Saudiya Arabistoni oʻrtasida xavfsizlik sohasidagi hamkorlik Yaqin Sharq barqarorligi, xavfsizligi va farovonligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu hamkorlik umumiy strategik manfaatlarga asoslangan. Saudiya Arabistonining Yaqin Sharqdagi strategik ahamiyati yuqoridir. Uning AQSH bilan hamkorligi mintaqaviy xavfsizlikka oid keng koʻlamli muammolarni hal qilishda muhim rol oʻynaydi. Saudiya Arabistoni IshIDni bartaraf etish bo‘yicha global koalitsiyaning asoschisi sifatida terrorizmga qarshi kurash borasida xalqaro sa’y-harakatlarga faol hissa qo‘shdi. 2014-yil sentyabr oyida Jidda shahrida bo‘lib o‘tgan ilk konferensiyaga mezbonlik qilgan Saudiya Arabistoni ekstremizmga qarshi kurashish va mintaqaviy xavfsizlik sohasidagi hamkorlikni kengaytirishga sodiqligini namoyish etdi [15]. Saudiya Arabistonining terrorizmga yordam beruvchilarga nisbatan qattiq jazo choralarini qo‘llashi va IShIDni “Islomning 1-raqamli dushmani” deb so‘zsiz qoralashi uning terrorchilik tahdidlariga qarshi kurashdagi faol pozitsiyasini bildiradi. Saudiya Arabistoni IShIDning moliyaviy ta’minotini yo‘q qilish va koalitsiya ichida ma’lumot almashishda yetakchilik qilish orqali mintaqadagi terrorchi tashkilotlar imkoniyatlarini bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. AQSH va Saudiya Arabistoni oʻrtasidagi hamkorlik terrorizmga qarshi kurashdan tashqari keng doiradagi xavfsizlik sohalarini qamrab oladi. Hamkorlikdagi sa’y-harakatlar chegara xavfsizligi, dengiz xavfsizligi, qurol-yarogʻlarni yetkazish, kiberxavfsizlik va terrorizmga qarshi kurash imkoniyatlarini kuchaytirishga qaratilgan. Har ikki davlat oʻzining kuchli tomonlari va resurslaridan foydalangan holda umumiy xavfsizlik muammolarini hal qilish va mintaqaviy barqarorlikni ragʻbatlantirish uchun mustahkam asos yaratdi.  AQSH va Saudiya Arabistoni xavfsizlik sohasida uzoq yillik munosabatga ega. Saudiya Arabistoni AQSHning eng yirik xorijiy harbiy savdo (FMS) mijozi boʻlib, faol holatlarda 140 milliard dollardan ortiq [16]. Harbiy texnika bilan ta’minlashdan tashqari, AQSH Saudiya Arabistoni xavfsizlik kuchlarining professionalligi va malakasini oshirish bilan faol shugʻullanadi. Trening tashabbuslari Qurolli mojarolar toʻgʻrisidagi qonun (LOAC), havodan yerga nishonga olish tartib-qoidalari va tinch aholi qurbonlari xavfini yumshatish choralari kabi keng koʻlamli sohalarni qamrab oladi [19].

BAAning Yaqin Sharqdagi strategik ahamiyati uning mintaqaviy xavfsizlikka tahdidlarni bartaraf etishda faol ishtirok etishi bilan koʻzga tashlanadi. Amerika Qoʻshma Shtatlarining hamkori sifatida BAA terrorizmga qarshi kurashda muhim rol oʻynaydi. U IShID va Al-Qoida kabi guruhlarga qarshi operatsiyalarda qatnashmoqda. Bundan tashqari, BAAning IShIDga qarshi kurash bo‘yicha Global koalitsiyadagi faol ishtiroki, jumladan, Aloqa va barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha ishchi guruhlaridagi yetakchiligi uning ekstremizmga qarshi kurashish va mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashga sodiqligini bildiradi. AQSH va BAA oʻrtasidagi hamkorlik turli sohalarda, jumladan, chegara xavfsizligi, dengiz xavfsizligi, harbiy tayyorgarlik, kiberxavfsizlik va terrorizmga qarshi kurashni qamrab oladi [20]. Koʻrfaz hamkorlik kengashi doirasidagi hamkorlik orqali har ikki davlat mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash va umumiy xavfsizlik muammolarini hal qilish uchun harakat qiladi. AQSH va BAA oʻrtasidagi harbiy sanoat kompleksi mahsulotlari savdosi va xavfsizlik sohasidagi hamkorlik oʻzaro xavfsizlik manfaatlarini ilgari surish va mintaqaviy xavfsizlik imkoniyatlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. BAA hozirda 29,5 milliard dollardan ortiq qiymatdagi FMS portfeliga ega boʻlib, 6-oʻrinni egallaydi [22]. Xavfsizlik sohasidagi hamkorlik dasturlari havo va raketalarga qarshi mudofaa, havo kuchlarini modernizatsiya qilish, aylanma qanotli aviatsiyani modernizatsiya qilish, terrorizmga qarshi kurash va dengiz operatsiyalariga qaratilgan. Mudofaa savdosi nafaqat BAAning mudofaa qobiliyatini oshiradi, balki AQSH kuchlari bilan oʻzaro hamkorlik qilishga hissa qoʻshadi va shu bilan mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlaydi. AQSH harbiylari joylashgan Al-Dhafra aviabazasida Gulf Air Warfare Center ning mavjudligi ikki davlat o‘rtasidagi harbiy hamkorlikning chuqurligini va mintaqaviy mudofaa qobiliyatini oshirishda qo‘shma tayyorgarlik tashabbuslarining muhimligini bildiradi. Harbiy axborotning umumiy xavfsizligi toʻgʻrisidagi bitim (1987 General security of military information agreement) [23] sotib olish va oʻzaro xizmat koʻrsatish toʻgʻrisidagi bitim (2006 Acquisition and cross-servicing agreement) [1] va mudofaa sohasida hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim (Defense cooperation agreement) [4] va boshqa shu kabi shartnomalar mudofaa sohasidagi hamkorlik uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Mudofaa sohasida hamkorlik to‘g‘risidagi bitim har ikki davlatning terroristik guruhlarga, mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash va umumiy manfaatlarga boʻladigan tahdidlarga qarshi kurashishga xizmat qiladi. Terrorizmga qarshi kurashga qaratilgan sa’y-harakatlar harbiy amaliyotlardan tashqari, oʻqitish va salohiyatni oshirish ishlarini ham oʻz ichiga oladi. The United States Interagency Man-Portable Air Defense Systems (MANPADS) ishchi guruhi BAA chegara va aviatsiya xavfsizligi, shuningdek, mudofaa xodimlari uchun MANPADSdan foydalanish va aviatsiya xavfsizligiga tahdidlar boʻyicha muhim treninglar o‘tkazadi. Bunday tashabbuslar BAAning noqonuniy qurollar tarqalishini aniqlash va oldini olish imkoniyatlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega va shu tariqa mintaqaviy xavfsizlikka hissa qo‘shadi [6]. BAAning xalqaro tinchlikparvar operatsiyalarga sodiqligi uning tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashda mas’uliyatli global hamkor sifatidagi rolini ko‘rsatadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), NATO va mintaqaviy tinchlikparvarlik missiyalarga, jumladan Somali, Kosovo va Afgʻonistondagi operatsiyalarga qoʻshgan hissasi BAA global tinchlik va barqarorlikka hissa qoʻshishga tayyorligini bildiradi. Bundan tashqari, Afrika va Osiyoda ayol tinchlikparvar askarlarni tayyorlaydigan Xavla bint Al-Azvar harbiy maktabi [2]ning mavjudligi BAAning tinchlikparvar siyosatida gender tengligi va bu boradagi imkoniyatlarni kengaytirishga sodiqligini bildiradi.

Shuningdek, AQSH va Pokiston, Indoneziya, Misr, Jazoir, Marokash, Qatar, Livan, Tunis, Iordaniya va Bahrayn kabi musulmon davlatlar oʻrtasidagi xavfsizlik sohasidagi hamkorlik murakkab va koʻp qirralidir. Musulmon davlatlari o‘rtasida xavfsizlik sohasidagi hamkorlik bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Misr va Iordaniya kabi davlatlar Qoʻshma Shtatlar bilan mustahkam harbiy aloqaga ega boʻlsa [5:21], Qatar va Indoneziya kabi davlatlar xavfsizlik sohasidagi hamkorlikni diplomatik kanallar orqali amalga oshiradi [14:17]. Harbiy yordam va ta’lim dasturlari xavfsizlik sohasidagi hamkorlik asosini tashkil etadi. Pokiston va Iordaniya terrorizmga qarshi kurash qobiliyatini oshirish va mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlashga qaratilgan harbiy yordam va oʻquv dasturlaridan foydalanadi [8:12]. Terrorizmga qarshi kurashda hamkorlik xavfsizlik sohasidagi hamkorlikning asosiy yoʻnalishi boʻlib qolmoqda. Jazoir va Tunis kabi davlatlar razvedka ma’lumotlarini almashish, qoʻshma harbiy mashgʻulotlar oʻtkazish, oʻz chegaralari va mintaqada ekstremistik tahdidlarga qarshi kurashish salohiyatini oshirishda Qoʻshma Shtatlar bilan faol hamkorlik qilmoqda [7:3]. AQSH Koʻrfaz mintaqasida dengiz xavfsizligini ta’minlash uchun Bahrayndagi strategik harbiy bazalarini saqlab, [18] Yaqin Sharqdagi xavfsizlik va barqarorlikka hissa qoʻshadi. Xavfsizlik sohasidagi hamkorlikni kengaytirishda iqtisodiy va savdo sherikliklari muhim ahamiyatga ega. Qatar va Marokash kabi davlatlar kiberxavfsizlik, chegara xavfsizligi va infratuzilmani rivojlantirish kabi sohalarda hamkorlikni kuchaytirishda AQSH bilan iqtisodiy hamkorlik aloqalarini olib boradi [9:10].

Xulosa qilib aytganda, musulmon davlatlari bilan xavfsizlik sohasida hamkorlik masalalarini hal qilish AQSH tashqi siyosatini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Musulmon davlatlari bilan mustahkam hamkorlik aloqalarini o‘rnatish nafaqat global xavfsizlik va barqarorlik uchun, balki turli madaniyat va mintaqalar o‘rtasida o‘zaro tushunish hamda hamkorlikni rivojlantirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Amerika Qoʻshma Shtatlari musulmon davlatlari bilan xavfsizlik sohasidagi hamkorlikning murakkabliklarini bilishi va uni diplomatiya bilan olib borishi, bu davlatlardagi turli siyosiy, ijtimoiy va diniy manzaralarni tan olishi kerak.

1. Acquisition and cross-servicing agreement (US-UAE-01) between the Department of defense of The United States of America and The United Arab Emirates Armed Forces General Headquarters https://2009-2017.state.gov/documents/organization/109366.pdf
2. Anjana Sankar. Inside the UAE’s all-women peacekeeping programme. The national news. 2022.
3. Country reports on terrorism 2021: Tunisia https://www.state.gov/reports/country-reports-on-terrorism-2021/tunisia
4. Danny sebright. The US and UAE forge a new path on defense. Defense news. 2017.
5. David Witty. The U.S. – Egypt military relationship: complexities, contradictions, and challenges. 2022. – P. 145-183.
6. Eleonora Ardemagni. Military training cooperation has become a distinctive feature of the UAE’s foreign policy and a major tool for expanding geopolitical leverage. Carnegie Endowment for International Peace. 2020.
7. Hakim Gherieb. US-Algeria Cooperation in transnational counterterrorism. Washington institute. 2017.
8. Jonathan Landay. U.S. to resume military training program for Pakistan – State Department. Reuters. 2019.
9. Liz Clark. The U.S. and Qatar – A model for global collaboration and partnership. U.S. Chamber of commerce. 2023.
10. Morocco – safety and security. https://www.trade.gov/country-commercial-guides/morocco-safety-and-security.
11. Muslim majority countries 2024 https://worldpopulationreview.com/country-rankings/muslim-majority-countries.
12. Nour Moufed Aldahabreh. The US – Jordan defense cooperation agreement: commentary, MENA, Policy brief. Beyond the horizon. 2021.
13. Philip H. Gordon. September 11 and american foreign policy. Brookings edu. 2001.
14. Saidy B. Qatari – US military relations: context, evolution and prospects. Contemporary arab affairs. Vol.10, No.2. 2017. – P.286-299.
15. Saudi Arabia hosts international conference on counter-terrorism calls for global cooperation to combat threat | The embassy of The Kingdom of Saudi Arabia. https://www.saudiembassy.net/press-release/saudi-arabia-hosts-international-conference-counter-terrorism-calls-global-cooperation.
16. Saudi Arabia – defense & security https://www.trade.gov/country-commercial-guides/saudi-arabia-defense-security.
17. Stephen Burgess. The US – Indonesian strategic partnership and air force relations. Journal of indo-pacific affairs. Vol.6. No.3. 2023. – P.54-73.
18. Theberge Buzz. U.S. base in Bahrein: guarding the gulf. MERIP Reports. No.8. 1972. – P.15-19.
19. U.S. security cooperation with Saudi Arabia – United States Department of State. https://www.state.gov/u-s-security-cooperation-with-saudi-arabia/.
20. U.S. Security Cooperation with the United Arab Emirates – United States Department of State. https://www.state.gov/u-s-security-cooperation-with-the-united-arab-emirates/.
21. U.S. security cooperation with Jordan – United States Department of State. https://www.state.gov/u-s-security-cooperation-with-jordan/.
22. United Arab Emirates – Defense. https://www.trade.gov/country-commercial-guides/united-arab-emirates-defense.
23. United Arab Emirates. Agreement concerning defense security of information – United States Department of State. https://www.state.gov/87-523.