Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Bugungi Yangi Oʻzbekistonda har tomonlama milliy va diniy qadriyatlarimizni yuksaltirish, tarixiy ildizlarigacha ilmiy tadqiqot asosida yetib borish kabi masalalarga alohida eʼtibor qaratilmoqda.
“Bugun maʼrifatga eʼtibor qaratish har qachongidan ham muhimdir. Buyuk tarixda hech narsa izsiz ketmaydi. U xalqlarning qonida, tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy ishlarida namoyon boʻladi. Shuning uchun ham u qudratlidir. Tarixiy merosni asrab-avaylash, oʻrganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yoʻnalishlaridan biridir. Azaliy qadriyatlarimiz va axloqiy fazilatlarni oʻzida mujassam etgan muqaddas dinimizni asrash va qadrlash har birimizning sharafli burchimizdir. Islom — haqiqatni anglash demakdir, u odamzodni ezgu amallarni bajarishga undaydi, har birimizni yaxshilik va tinchlikka chorlaydi, haqiqiy inson boʻlishni oʻrgatadi”, – deya Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan taʼkidlanishi bejiz emas[1].
Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda ushbu maqolada islom dinining huquqiy asosini tashkil etuvchi al-fiqh ilmi xususida ilmiy xulosalar taqdim etiladi.
Maʼlumki, islom ilmlari, jumladan, al-fiqh, xalqimizning tarixiy-madaniy va ijtimoiy-axloqiy yuksalish idealining negizidir. Diniylik va dunyoviylik borasidagi qarashlar kishilarni borliq bilan uygʻunlikda, garmoniyada yashashga undaydi.
Buni huquq ilmi va diniy meʼyorlarning oʻzaro munosabatlari, xususan, islom huquqi tizimining shakllanish jarayonlarini qiyosiy tahlil etish, uning shakllanish tarixini yanada chuqurroq ochib berish, fiqh maktablari rivojining asosiy bosqichlarini aniqlash jarayonida koʻrish mumkin.
Ilk islom davrida al-fiqh (610–632)
VIII–XII asrlar butun musulmon jamiyatida fan va madaniyat, ilm va tafakkur rivojlangan bir davr boʻldi. Bu davrda diniy bilimlar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham oʻz rivojiga ega boʻldi. Islom dini – Arabiston yarim oroli doirasidan chiqib, taraqqiy etgan jahon diniga aylandi. Islom dini paydo boʻlgan VII asr boshlarida ikki buyuk va hukmron davlat: Eronda Sosoniylar[2] (224-651) va Rimda Vizantiya (grek. Βασιλεία Ρωμαίων — Rim imperiyasi[3], 476-1453) bir-biri bilan har jihatdan kurashayotgan payt edi. Shuningdek, Hijoz xususan, Yasribdagi ijtimoiy va siyosiy hayotni oʻz taʼsiri ostiga olgan yahudiylar[4] hamda islomdan avvalgi arablar – ikkita asosiy oiladan kelib chiqqan: qaxtoniylar va adnoniylardan iborat[5] “johiliyat davri arablari” bor edi[6].
Mana shunday turli tizimlar har tomondan oʻrab turgan bir sharoitda islom dinining ajralmas qismi boʻlgan islom huquqi mustaqil teokratik siyosiy tizimlar huquqi sifatida shakllandi.
“Boshqa huquq tizimlarining islom huquqiga taʼsiri” toʻgʻrisidagi fikrlar islom huquqi tarixi boʻyicha ilmiy izlanishlarning toʻligʻicha amalga oshirilmaganligi bois maʼlumotlar yetarli boʻlmagan davrlarda baʼzi Gʻarb olimlari qisqa bir fursatda dunyoga kelib jadal rivojlana boshlagan islom huquqi uchun Qurʼoni karimdan tashqarida boʻlgan boshqa manbalarni izlash tashabbusini koʻtarib chiqdilar. Ular Rim-Vizantiya, yahudiy, johiliyat, sosoniy va boshqa tizimlarga eʼtiborni qaratib, islom huquqi, bularning biridan yoki bir nechtasidan oz-ozdan olib shakllantirilgan degan iddaolarni ilgari surishgan. Faqat bu daʼvolarini ilmiy dalillar bilan asoslay olmaganlar. Bu daʼvoga qarshi chiqqan mahalliy va baʼzi xorijiy tadqiqotchilar esa ilmiy qoʻlyozmalar, tarixiy voqealar va islom huquqshunosligi tadqiqotlariga tayangan holda islom huquqining mustaqil ravishda, oʻz doirasida rivojlangan huquqiy tizim ekanligini asoslab berganlar[7]. Masalan, taniqli olim Jozef Shaxt shunday yozadi: “…Islom fiqhi, mavjud boʻlgan bir huquqqa asoslanmagan, balki oʻz-oʻzini shakllantirgan”[8]. J.Shaxt kitobining boshqa oʻrinlarida, taʼsir mavzusida baʼzi muammolarga duch kelgan boʻlsa ham oxirida, yuqorida keltirilgan hukmlarni ochiq-oydin eʼlon qilishga majbur boʻlgan.
Shuningdek, Parij universiteti professori Rene David eʼtirof etganidek: islom huquqi yoki fiqh tarkibiy tuzilishi, ichki kategoriyalarining mukammalligi va keng qamrovligi jihatidan shu kungacha tadqiq etib kelinayotgan xalqaro huquq tizimlaridan oʻziga xosligi bilan ajralib turadi[9].
Islomning din sifatida shakllanib, rivojlanishi aynan shu davrlarga toʻgʻri keladi. Albatta bunga turli mintaqalardagi sivilizatsiyalar oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Xususan, Movarounnahrning islom madaniyati va fanning algebra, astronomiya, falsafa, tarix, hadis, kalom va boshqa sohalariga koʻrsatgan taʼsiri juda kattadir. Ayniqsa, fiqh ilmi sohasida Movarounnahrning tutgan oʻrni beqiyosdir. Umuman olganda islom fiqhi oʻziga xos rivojlanish tarixiga ega.
Muhammad Paygʻambar (s.a.v) yashagan davrlari[10] (570-632) fiqhning shakllanishi nuqtai nazaridan eng ahamiyatli davr hisoblanadi. Chunki vahiyga tayanib qonun chiqarish shu davrning oʻzida yakunlangan va keyingi davrlar uchun ham zamin yaratilgan edi. Bu davrda hali al-fiqh termin sifatida shakllanmagan edi. Buni yaxshi bilgan holda biz ushbu termindan islomning ilk davriga nisbatan shartli ravishda foydalanamiz, sababi huquq tizimi ayni oʻsha davrda shakllana boshlagan. Tarixchilar tomonidan Muhammad Paygʻambar (s.a.v) davrlari ikki qismga ajratiladi: Makka davri[11] (610-622) va Madina davri[12] (622-632).
Fiqh – gʻarbda Islamic Law, Muslim Law, Muhammadan Jurisprudence (ingliz tilida), Le Droit Musulman (fransuz tilida), Islamische Gesetz (olmon tilida) kabi nomlar bilan yuritiladi. Dunyoda amaldagi huquq normalaridan farqli oʻlaroq, fiqh ibodat masalalarini ham qamrab oladi. Fiqh qadimdan mavjud huquqiy normalar ibodat va muomala masalalari bilan mushtarak holda maʼlum tartibga solingan huquqiy tizimdir.
Lugʻatda: الفقه “al-fiqh” kalimasi – “anglamoq, aql bilan tushunmoq” kabi maʼnolarni beradi. Bu soʻzning maʼnosi arab tilining asl manbasi hisoblanadigan Qurʻoni Karimda shunday keltirilganini koʻramiz:
– فَمَالِ هَؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثًا (النساء IV/78):
“… Nega bu qavm kishilari hech gap anglamaydilar–a?!” [13].
Yana bir oyati karimada shunday talqin etiladi:
–لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا… (الاعراف VII/179):
“… Ularning dillari boru anglay olmaydilar…”[14].
Istilohda: الفقه – “Islom huquqi” deb yuritiladi. Bu oʻrinda islom olimlari tomonidan berilgan quyidagi taʼrifni keltiramiz:
الفقه هو العلم بالأحكام الشرعية العملية من أدلتها التفصيلية
“Fiqh – sharʼiy va amaliy hukmlarni tafsilotli dalillardan chiqarib olish ilmidur”[15].
Fiqh zamonaviy fanlar asosida hozirgacha chuqur oʻrganilmagan boʻlib, mutaxassis olimlar oldiga katta muammolarni qoʻyib kelmoqda.
Fiqh – odatda فروع الفقه “furuʻ al-fiqh” (soʻzma-soʻz: “fiqh tarmoqlari”) shariatni muayyan sohalarga tatbiq etishdan va أصول الفقه “usul al-fiqh” (soʻzma-soʻz: “fiqh manbalari”) sharʼiy hukm olinadigan asoslarni ilmiy ishlab chiqishdan iborat boʻladi. Tarixiy tadrijga koʻra furuʻ al-fiqh ( (فروع الفقه – usul al-fiqhdan (أصول الفقه)avval paydo boʻlgan. Fiqh ilmining tadrijiy rivoji mutaxassis olimlar tomonidan bir necha davrlarga taqsim etilgan.
Usul al-fiqh diniy hukmlarning manbalari va bu manbalardan hukm chiqarish usullarini, furuʻ qismi esa mazkur manbalardan maʼlum bir usullar orqali chiqarilgan hukmlarni, diniy-amaliy qoida va taʼlimotlarni oʻz ichiga oladi[16].
Nafaqat “usul”ning, balki “furuʻ”ning poydevorlari Muhammad Paygʻambar (s.a.v) zamonlarida vujudga keltirilib, tamal toshi qoʻyilgan edi, shu bilan bir qatorda keyinchalik ning usul al-fiqh va “furuʼ al-fiqh”ning ilmning alohida sohalari sifatida yoritilib, oʻqitila boshlandi, yozma shaklga keltirildi. Fiqhning dastlabki davrlarida ushbu manbalardan ikkisi – Qurʼoni karim boshdan oyoq bir necha hofizlar tomonidan yod olingan va yozilgan, Sunnat esa qisman yozilib, esda saqlangan. Boshqa manbalardan esa foydalanilganligi (joriy qilinganligi yoki keyinchalik hukmlar chiqarilganligi) taʼkidlangan[17]. Bu davrda fiqhning furuʻ qismiga doir hukm va misollar esa juda ham koʻpdir.
Sahobalar davrida al-fiqh (11/632-II/VIII asrning boshlari)
Muhammad Paygʻambar (s.a.v) vafotlaridan keyin sahobalar davriga kelib davlatchilik tez surʼatlar bilan kengaya bordi. Rum, Eron, Turk va Barbar huquqiy normalari joriy etilgan Arabiston yarim oroli, Andalus, Eron, Iroq, Suriya, Movarounnahr, Misr, Shimoliy Afrika hududlari qamrab olindi. U yerlarga qozilar va faqihlar yuborila boshlandi. Bir-biridan uzoq boʻlgan yerlarda fiqh markazlari paydo boʻldi. Bu markazlar bir-biridan ilmiy jihatdan deyarli farq qilmas edi. Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi mahalliy markazlarning urf-odatlari, ehtiyoj va shart-sharoitlari boshqa-boshqa edi. Fiqhni tatbiq etuvchi sahobalar yetuk qobiliyatli, ochiq fikrli va keng dunyoqarashga ega edilar. Shu sababdan fiqh ilmi tezlik bilan xalq orasiga singib ketdi.
Fiqh tarixchilari sahobalar davrini belgilayotib, turli nuqtai nazarlarni eʼtiborga olgan holda harakat qilganlar. Huquqiy hayotni nazarda tutganlarga koʻra, bu davr Muhammad Paygʻambar (s.a.v) vafotlaridan boshlab, Xulafoi Roshidin davrining oxiriga (41/661) yoki sahobalarning soʻnggilari yashab oʻtgan ikkinchi asrning boshlarigacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi[18]. Siyosiy hokimiyatni eʼtiborga olganlar fikricha, ikkinchi davr Xulafoi Roshidin yoki ummaviylar davrining oxirigacha davom etadi. Chunki xoh Xulafoi Roshidin (632–661), xoh ummaviylar davri (661–750) boʻlsin, bu vaqtdagi fiqhiy hayot asosini sahobalar tashkil qiladi.
Mujtahid sahobalar yuqorida aytib oʻtilgan sabablar tufayli, fiqhiy masalalarda qisman ixtilof qilishlariga qaramay xalq orasida oʻz uslublariga ega olimlar sifatida eʼtiborli boʻlganlar. Aynan shu davrda diniy ijtimoiy institutlar sifatida mazhablar vujudga kelgan[19].
Fiqh nuqtai nazaridan ushbu davrga oid quyidagi xulosalarni berish mumkin:
– islom oʻlkasining hududlari kengayishi va aholisi turli-tuman millat va elatlardan iborat boʻlib koʻpayib borgani, madaniyatlari rivojlana boshlagani uchun Muhammad Paygʻambar (s.a.v) zamonlarida boʻlmagan hayotiy masalalar paydo boʻla boshlagan. Sahobalar ularning hukm va yechimlari uchun ijtihod uslubiga murojaat qilganlar;
– keyingi davrlarga nisbatan yangi masalalar va ularga bogʻliq hukmlar koʻp emas, chunki faqih boʻlgan sahobalar faqat sodir boʻlgan voqea, hodisa va masalalar ustida ish olib borishgan. Hali sodir boʻlmagan voqea va hodisalarning faraziy hukmini qidirishmagan, balki buni bekorga vaqt yoʻqotish deb bilishgan;
– ayniqsa, ilk toʻrt xalifa davrlarida fiqh boshqaruvga emas, boshqaruv fiqhga boʻysungan, yaʼni fiqhga koʻra boshqarilgan. Xulafoi Roshidinlar odatda ilmli, olim sahobalarni oʻz yonlaridan uzoqlashtirishmagan. Yangi hodisalarni maslahat majmuasiga (shoʻro) havola qilishar, yaxshilab oʻrganib chiqilgach hukm berishardi. Shu sababli sahoba zamonida fikrlar qarama-qarshiligi yoʻq desa boʻladigan darajada kam edi. Keyingi davrlarda turli guruhlarning manfaati asosiy oʻringa chiqa boshlaganligi sababli ham fikrlar xilma-xilligi koʻpaya bordi va chuqurlashdi;
– Qurʼon va hadis hamda ijtihod yoʻli bilan shakllangan fiqh bu davrda davlatning huquqiy asosini tashkil etgan. Bu davrda huquqshunoslarning nufuzi keyingi davrlarga solishtirib boʻlmaydigan darajada ustun edi;
– ayniqsa, Usmon ibn Affon (644–656) davriga qadar shoʻro aʼzolarining Madinadan uzoq muddatga ketishlariga ruxsat berilmaganligi uchun buyuk sahobalar xalifaning yonida boʻlishar, maslahat berishardi. Shu sababli yangi masalalarning koʻpchiligida ijmoʼ hukmiga koʻra yakdillik boʻlardi. Kamdan-kam hollarda fikrlar qarama-qarshiligi boʻlgan boʻlsa-da, bu taassub, siyosiy va baʼzi guruhlarning manfaati kabi omillar tufayli emas, balki samimiy fikrga va ijtihodga asoslanar, birdamlikni buzmasdi. Keyingi davrlarda ham mujtahidlar Islom dunyosiga tarqalganliklari hamda ixtilof sabablari orasida, kasbiy ijtihod va ilmdan boshqa omillar aralashganligi uchun ixtilof koʻpaydi, chuqurlashdi va baʼzi mujtahidlarga koʻra, imkonsiz holatga keldi[20].
Sahobalar davrida quyidagi fiqh markazlari mavjud boʻlgan:
Madina maktabi. Madinada fiqh ilmida mashhur boʻlgan bir guruh sahobalar mavjud edi. Ulardan ʻUmar ibn al-Hattob (634–644), ʻAli ibn Abi Tolib (656-661), ʻAbdulloh ibn ʻUmar (610-693), Zayd ibn Sobit (615-665), Ubayy ibn Kaʼb (vaf. 649 y.), Abu Muso al-Ashʻariy (602-673) va ʻAbdulloh ibn Masʻud (594-650) eng mashhurlaridandir[21]. Bu faqihlarning koʻplab talabalari boʻlib, ular orasida oʻzlari tobiʻinlardan boʻlgan va الفقهاء السبعة “yetti faqih” nomi bilan tarixda mashhur boʻlganlari alohida oʻrin tutadilar[22]. Ulardan Abu Bakr ʻAbdurrahmon ibn al-Horis ibn Hishom (vaf. 94/712 y.), al-Qosim ibn Muhammad ibn Abi Bakr as-Siddiq (vaf. 107/725 y.), ʻUrvat ibn az-Zubayr ibn al-ʻAvvom al-Asadiy (vaf. 94/712 y.), Saʻid ibn al-Masayyib (vaf. 94/712 y.), Sulaymon ibn Yasor (vaf. 104-107/722-725 y.), Xorija ibn Zayd ibn Sobit (vaf. 99-100/717-718 y.), ʻUbaydulloh ibn ʻAbdulloh ibn ʻUtba ibn Masʻud (vaf. 98/716 y.) kabilarni misol qilish mumkin.
Bu faqihlar haqida tabaqot kitoblarida yetarli maʼlumotlar berilgan[23].
Makka maktabi. Bu yerdagi faqih sahobalardan eng mashhuri ʻAbdulloh ibn ʻAbbos (619-686)dir[24]. Bu faqihning ham tobiʻinlardan sanalmish koʻplab talabalari boʻlib, ulardan ʻIkrima Abu ʻAbdulloh al-Barbariy (vaf. 105/723 y.)[25], Abu Muhammad ʻAto ibn Abi Raboh (vaf. 114/732 y.)[26], Abu-l-Jassos Mujohid ibn Jabr al-Maxzumiy (vaf. 103/721 y.)[27] kabilardir[28].
Bu maktab vakillari haqida ham tabaqot kitoblarida maʼlumotlar keltirilgan.
Kufa maktabi. Kufa maktabi faqihlarining eng mashhuri ʻAbdulloh ibn Masʻuddir[29]. Bu sahoba Paygʻambar (s.a.v) hayotlik chogʻlarida koʻp vaqtlarini U zotning yonlarida yurib oʻtkazar edi. Uning koʻplab talabalari boʻlib, ularning eng mashhurlaridan ʻAlqama ibn Qays (vaf. 62/681 y.)[30], Masruq ibn al-Asdaʻ al-Hamadoniy (vaf. 63/682 y.)[31], Shurayh ibn al-Horis ibn Qays (vaf. 78/697, 80/699 y.)[32], Saʻid ibn Jubayr (vaf. 95/713 y.)[33], Abu ʻAmr ash-Shaʻbiy ʻAmr ibn Sharahbil al-Hamadoniy (vaf. 114/732 y.)yu[34], Habib ibn Abu Sobit al-Kohiliy (vaf. 119/737 y.)[35] kabilarni misol keltirish mumkin.
Misr maktabi. Bu maktabning eng mashhurlaridan ʻAbdulloh ibn ʻAmr ibn al-ʻOs (vaf. 65/684 y.) va uning qoʻlida tahsil olgan Yazid ibn Abu Habibni misol tariqasida keltirish mumkin. Bular kabi faqihlardan koʻplab talabalar taʼlim olgan boʻlib, ularning faoliyati butun Shimoliy Afrikadagi islom mintaqasini oʻz ichiga qamrab olgan[36].
Shom maktabi. Bu oʻlkada ham koʻplab sahobalar ilmiy faoliyat olib borganlar. Ularning aksariyati ʻUmar ibn al-Xattob tomonidan u yerga yuborilib, taʼlim berish bilan shugʻullanganlar. Ularning eng mashhurlaridan Falastin va Shom faqihi ʻAbdurrahmon ibn Qumm al-Ashʻariy (vaf. 78/697 y.)[37], Abu Idris ibn ʻAbdulloh al-Xuloniy ad-Damashqiy (vaf. 80/699 y.)[38], Abu ʻAbdulloh Makhul ibn Muslim al-Huzaliy (vaf. 112/730 y. yoki 113/731 y.)[39] kabi faqihlarni misol qilish mumkin.
Yuqorida nomlari va eng mashhur namoyandalari muxtasar qilib zikr etilgan ilm markazlari vakillarining taʼlim berish uslubi oʻsha oʻlkaning mavjud madaniyati va urf-odatlaridan kelib chiqqan holda bir-biridan bir oz boʻlsa-da, farq qilar edi. Shuningdek ibodat va muomalot masalalaridagi ijtihodlar ham turli shakllarda edi. Bu holat maʼlum oʻlkalarda turli mazhablarning paydo boʻlishiga asos sifatida xizmat qildi.
