TURKISTONDA JADIDLAR HARAKATINING RIVOJLANISHI VA UNDA GʻOZI YUNUSNING TUTGAN OʻRNI

Jadidlar harakati Turkiston oʻlkasida tasodifan shakllanib qolgan harakat boʻlmay, balki chuqur asoslarga ega, tarixiy ildizlardan oziqlangan holda vujudga keldi, shakllandi va kuchli ijtimoiy, siyosiy va amaliy mohiyatga ega boʻlgan harakatga aylandi. Bu harakat bir tomondan islom dinining asoslariga, uning maʼrifatparvarlik gʻoyalariga, ikkinchi tomondan ilgʻor ilm-fan yutuqlariga tayanishni, milliy qadriyat va oʻzlikni saqlab qolgan holda zamon kishisini tarbiyalashni oʻz oldiga maqsad qilib olgan edi. Bu harakatni yuzaga keltirgan yana bir omil Chor hukumati amaldorlarining Rossiyadagi musulmonlarga bepisandlik qilishi va musulmon aholini oyoq uchida koʻrsatishi va buning natijasida mahalliy musulmon qatlamida paydo boʻlgan xoʻrlik hissi edi.

Garchi chor maʼmurlari musulmonlar yashaydigan hududlarda qanday yaxshi narsalarni joriy qilgan boʻlsalar, bu gimnaziyalarning ochilishi boʻladimi, zavod va fabrikalarning qurilishimi, bularning barchasini ular eng avvalo oʻzlarining manfaatlari uchun amalga oshirdi. Qurol va quvvat nuqtayi nazaridan ojiz boʻlgan mahalliy xalq orasidan maydonga chiqqan bir guruh taraqqiyparvarlar mustamlaka va xoʻrlik balosidan xalqni qutqarish uchun jadidlar harakatiga asos soldi.

Turkistondagi jadidlar harakatining rivojlanishi ham silliq kechgani yoʻq. Bu yerda ham Buxoroda boʻlgani kabi jadid-qadim munozaralari, ikki qatlamning oʻzaro tushunmasligi kabi muhit hukmron edi. “Sadoyi Turkiston” gazetasining 1914-yil 23-may kungi sonida chop etilgan “Jadid va qadim nedur?” maqolasi soʻzimizga isbot boʻla oladi. Maqola muallifi Abdulloh Shoshiy jadid va qadim kalimalarida hech qanday gunoh yoʻqligini taʼkidlab, balki haqiqiy gunoh “rasmiy qabihchamiz ila odati sharʼiyyadadir”, deydi [1:2]. Shu boisdan ham oʻzaro ixtiloflarni tugatib, ikki tomon ham bir-birini eng avvalo tushunib olishlari lozimdir. Shuningdek, muallif musulmonlarning ikkinchi manbasi boʻlmish hadisdan “Binobarin Hazrati Imom Rabboniyni mujaddidi soniy derlar. Yani sanoyi hijriyaning ikkinchi minggida dinni jadid qilgʻuvchi, rivojlantirguvchi va nusrat yuborguvchi deyiladir va ham hadisda kelibdurki, “Alloh taolo hazrati yuborur va paydo qilur bu ummat marhamatining nafi uchun va dini islomning rivoji va taraqqiysi uchun har yuz yil boshida mujaddid yuboradur”, misolini keltirib, ilohiy mohiyat va dinning oʻzi jadidlikni yaʼni islohotchilikni talab qilishini yozadi.

Turkistondagi jadidlar harakatining rivojlanishiga Gʻozi Yunus ham oʻzining salmoqli hissasini qoʻshdi. U ham taraqqiyparvarlar boʻlgan Mahmudxoʻja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat, Obidjon Mahmudov va boshqa shu kabi insonlarning maslak va maqsadlari yoʻlida xizmat qildi. U bir tomondan turli xil bidʼat va xurofotlarga chirmashib ketgan islomni pok va musaffo holatga keltirish lozimligini taʼkidlasa, boshqa tomondan xalqni yangi usul maktablarida oʻqishga targʻib etdi. Gʻozi Yunus ham aksariyat ziyolilar kabi eski usul maktablari oʻz  umrini oʻtab boʻlganini, undan endi hech qanday foyda yoʻqligini aksincha qaytaga zarar keltirishini taʼkidladi. Jumladan, u oʻzining “Eski maktablar haqinda” nomli sheʼrida shunday yozadi:

Gʻozi Yunus ongli musulmon sifatida islom dinining mintaqa hayotida tutgan oʻrnini chuqur anglagan. U bu dinning eng yetuk vakillari boʻlmish ulamolarga murojaat qilib, ulardan Turkiston xalqlarini uygʻotishni, jaholatdan maʼrifatga yoʻnaltirishni, turli xil fitna va fasodlarni tugatishni soʻragan. Gʻozi Yunus ularning asl vazifasi firqalarga boʻlinib olib janjallashishda emas, balki millat va xalqni maʼrifatli qilishda ekanini taʼkidlagan.

Jumladan, Gʻozi Yunus oʻzining “Al-Ulamo varasatul anbiyo” (Ulamolar paygʻambarlarning meʼrosxoʻridir) nomli maqolasida: “Islom dinining qabulina musharraf boʻlgʻon va islomiyat tarbiya ila tarbiyalanmish har bir musulmon yuqoridagi hadisi sharifni janob sayyidil-aʼzam va rasuli karimimizning qavli sharifi boʻlgʻoniygʻa inonmishlar. Demakki, bir pok musulmon ulamo laqabi va aʼlosigʻa yetushkan vaqtida anbiyo sifatlari ila mutassif boʻlib va anbiyolarning oʻz millatlarigʻa fidokorona xizmatlarinda sabot etganlari kabi vorisliqgʻa yetushkanlari uchun din va millatlarigʻa fidokorona xizmatlar ila isbot huquq etsalar vorisi anbiyo boʻlurlar. Ulamo laqabi va aʼlosigʻa yetushkan zoti kiromning vorisi anbiyo boʻldiqlarinda hech bir musulmonning shubhagʻa tushurajak yer yoʻqdir. Nabiylar har birlari shaxs vohid boʻldiqlari holda sabot va matonatlarining soyasida oʻz qavmlarini ruhoniyatgʻa daʼvatlari ila barobar madaniyatgʻa targʻiblari soyasida oʻz qavmlarini boshqa qavmlargʻa qiyos qabul etilmas darajada yuqori koʻtarmishdir” [3:1], deb yozadi.

Gʻozi Yunusning fikricha olimlar oʻz qavmlarining har qanday sitamlariga chidam, sabr va matonat koʻrsatib, insonlarni toʻgʻri yoʻlga solishga qanday intilgan boʻlsa ulamolar ham shunday namuna koʻrsatgan holda odamlarga saodatli manzilni koʻrsatishi lozimdir. Shuningdek, ular huddi paygʻambarlardek faqatgina dinga emas, balki madaniyatga ham chaqirishi, odamlarni ratsional tafakkur qilishga, olamni va ijtimoiyotni mulohaza qilishga daʼvat qilishi darkor. Agar “…oʻzlari voris boʻlganlariga inonsalar Alloh Aʼzimush-shan tarafidan berilgan bir quvvat ila millatni ittifoq va nizomgʻa solub Janobi Alloh, Kalomi-sharif va Rasuli Akramimiz taraflaridan ulargʻa omonat qoʻyilmush vazifalargʻa tushunib Janobi Allohgʻa mutavassil boʻlib, millatlarigʻa lozim boʻlgʻon xizmatlarini ado etsunlar. Diniy, milliy, madaniy va siyosiy biror habar boʻlgʻonlarini koʻrsatub millatning oʻziga munosib har bir jamiyatgʻa tavvoddeʼ va zoyif etsunlar” [3:2].

Gʻozi Yunus madrasalarni isloh etish masalasini ham boshqa aksariyat jadidlar singari amalga oshirilishi zarur boʻlgan vazifalardan biri deb bildi. Bu toʻgʻrida uning oʻzi: “Turkistonda islohi madariys masalasi koʻpdan beri qoʻzgʻolgʻon boʻlinsada, maʼlum qora kuchlarning (Gʻozi Yunus qora kuchlar deganda chor va bolsheviklar hukumatini nazarda tutmoqda – M.Alijonov) qarshi harakati va eskichilarning teskari tutqon yoʻllari orqasida, har bir zamon kutar lekin islohi madariys tovushina chuqurroq qabr qazilur edi. Islohi madarischilar garchi Hoʻqand va Toshkand shaharlarida bor boʻlsa-da, eskilarning quvvati oldida chekkalarda pusib yotmoqqa majbur edilar. Oʻzgarish boshlanishi bilan madrasani zamonga muvofiq isloh etishni amal qilib olgʻon kichkina guruhlarga nafas olish mumkin boʻlib, yonlarigʻa tarafdorlar toʻplashgʻa imkoniyat hosil boʻldi” [4:1], deb taʼkidlaydi.

1917-1918-yillarda Qoʻqonning baʼzi madrasalarida va Toshkentning mashhur Baroqxon madrasasida taʼlimni isloh qilish tarafdorlari bosh koʻtaradi. Biroq Fargʻonada boshlangan Muxtoriyat atrofidagi voqealar sabab bu ezgu niyat amalga oshmasdan qoldi. Gʻozi Yunusning fikricha, Toshkentdagi madrasalarni isloh qilishga harakat qilayotgan talabalar oʻzlariga Baroqxon madrasasini umumiy qarorgoh qilib olib, “eskilar va eskichilar” bilan kurashdi. Islohot tarafdorlari madrasadan 40-50 yildan beri faoliyat olib borayotgan “muborak” hoʻjalarni haydab chiqarib, ularning oʻrniga oʻzini koʻrsata olgan, zamon zayli bilan yashab, uning talablariga javob beradigan mudarrislar ishga joylandi. Biroq “…shunday boʻlsa ham xalqning ruhi bilan hisoblashmoqqa toʻgʻri keldi, va birdan (madrasalarni – M.Alijonov) isloh etish mumkin boʻlmadi” [4:1].

Gʻozi Yunusning taraqqiyparvarlikka doir gʻoyalari ayniqsa u faoliyat koʻrsatgan “Ishchilar dunyosi” jurnalidagi maqolalarida yaqqol namoyon boʻldi. Jurnalning birinchi sonida bosilgan “Maslak va maqsad” maqolasida Gʻozi Yunus: “Maslagimiz progʻrammasini toʻliq amalga oshirish, unda shariati nabaviyada ustuvor turib qoʻl uchi bilan kun koʻruvchi faqir xalqimizni moddiy va maʼnaviy jihatlarini yaxshilamakka intilish, shu yoʻlda syezdlar, yigʻinlar tashkil etish, ish borishi bilan ishchilar uchun maktablar, dorulfununlar, qiroatxonalar, shifoxonalar va madaniy muassasalar bunyod etish, sanoatni yoʻlga qoʻyish, siyosatda chor mikroblarini surib tashlab oʻrniga turk-islom siyosati oʻrnatmoq yoʻlida jon fido etmakdir, vassalom” [5:3], deb oʻzining va davr taraqqiyparvarlarining maqsadini ochiqlaydi.

Jadid taraqqiyparvarlari oʻzbek yoshlarini horijiy oʻquv yurtlarida oʻqitishni ham maqsad qilgan boʻlib, ular bu yoʻlda xalq ilmiy tafakkurini yuksaltirish va bu omilni  taraqqiyotning eng kuchli vositasi sifatida hal qilinishi lozim boʻlgan milliy masala  darajasiga koʻtardi. Ular Turkistonda oliy taʼlim muassasalarining yoʻqligi va bu borada amaliy tajriba ham pastligi sabab jadid taraqqiyparvarlari yoshlarni chet ellarda oʻqitish, ayniqsa, Yevropa ilm-fani yutuqlari bilan yoshlarni yaqindan tanishtirish orqali Turkistonni erk va ozodlikka olib chiqishni maqsad qilgandi. Shu maqsadda ilk marotaba 1909-yil 12-mayda Toshkentdagi Turkiston jadidlarining “Jamiyati xayriya”si talabalarning ilk guruhini Rossiyaning Peterburg, Saratov, Qozon, Ufa, Orenburg shaharlariga oʻqishga yubordi. Bu jarayon jadallik bilan rivojlanib bordi.

1909-yil 18-iyulda Buxorodagi “Tarbiyali atfol” jamiyati shu yilning oʻzida Fitrat, Usmonxoʻja Poʻlatxoʻja oʻgʻli, Ato Xoʻja, Mazhar Burxonov kabi koʻpgina yoshlarni Istanbulga oʻqishga yoʻllagan [6:4]. Bu harakatlar natijasida Buxorodan Istanbulga yuborilgan talabalar soni 1911-yilda 15 nafarni tashkil etgan boʻlsa, 1912-yilda 30 nafarga yetgan. Qolaversa, “Koʻmak” tashkiloti ham oʻzbek yoshlarini horijda oʻqitish borasida katta ishlarni amalga oshirgan. Bu tashkilotning yuzaga kelishida Maorif komissariyati Oʻzbek bilim hayʼati qoshidagi oʻrta, oliy maktablarda oʻquvchi oʻzbek yoshlarining “Adabiyot” toʻgaragi asosiy oʻzak boʻlib xizmat qildi [6:4]. Bu tashkilotning yuzaga kelish jarayoni toʻgʻrisida Salimxon Tillaxonov quyidagilarni yozadi: “Koʻmak” uyushmasining maqsadi Turkiston talabalariga oliy tahsil asoslarini yaratmoq, horijga va ichki Rossiyaga borib oʻquvchilarning ishlarini yengillashtirmoqdir” [7:2]. Shuningdek, Salimxon Tillaxonov oʻz maqolasida uyushma Toshkent dorulfununi va boshqa maktablarda oʻqigan oʻquvchilarni taʼlim olishlarini samarali davom ettirishi uchun tashkil qilinganini qayd etgan. Yana Rossiya va chet ellarda talabalar uchrashi mumkin boʻlgan mashaqqatlarni prognoz qilib Sayyidalixoʻja, Ibrohim Orifxonov, Kamol Dadaxoʻja oʻgʻli, Rizqi Rahimiy, Abduvohid Jahongir, Toʻlagan Moʻmin oʻgʻli, Ochil Xoʻja, Ahmad Shakuriy, Tohir Shokiriy, Salimxon Tillaxonlar toʻplanib 1922-yil 2-mayda “Koʻmak” uyushmasiga asos solinganini yozgan [7:2].

Gʻozi Yunus oʻzining “Qizil bayroq” gazetasidagi maqolalari orqali oʻzbek yoshlarining horijda tahsil olishlari lozimligini aytib, shu maqsadda tashkil etilgan “Koʻmak” uyushmasining faoliyatiga ham butun xalqning eʼtiborini qaratishga harakat qildi. Jumladan, bu gazetaning 1922-yilgi 200-sonida bosilgan “Sharaflik koʻmak” maqolasida, “…eski idora vaqtida ilm yoʻlida koʻrgan toʻsuqlarimiz toʻgʻrisida koʻp yozdiq, koʻp qichqirdiq, nihoyat quruq shovqun-surondan foyda chiqmasligʻini tushunib amaliy suvratda ishka boshladiq”, deb [8:3] qoʻllab-quvvatlaydi va keyingi yillarda oʻzbek yoshlarida uygʻongan “ilm yoʻlidagi yolqinliq”ni  alohida eʼtirof qiladi. Shuningdek, Gʻozi Yunus ayni vaqtda yoshlarda ilmga nisbatan uygʻongan hisni mahkam ushlab qolgan holda oldingga harakat qilish lozimligini urgʻulab, “Mana shu hisning oʻzbek yoshlarida uygʻonishi oʻzbek milliyatini ilmsizlik orqasida boʻynigʻa oʻralgʻon zanjirdan qutqaza…” [8:3] olishligiga ishonadi.

Gʻozi Yunus “Koʻmak” uyushmasining faoliyatiga baho berib: ““Koʻmak” uyushmasi aʼzolari bu toʻgʻrida charchamasdan ishlab turadirlar. Bular hukumatdan koʻmak kutib oʻlturmasdan, ionalar toʻplab ishka boshladi. “Koʻmak” uyushmasi iona toʻplash bilan ishning yaxshi samaralik chiqmasligʻini koʻzda tutib hukumatimizdan koʻmak soʻrab tegishlik oʻrunlargʻa murojaat qildi. Shuning bilan barobar qoʻshni jumhuriyatlarga ham koʻmak soʻrab murojaat qilgʻon edi. Bu murojaatga birinchi quchoqni Buxoro hukumati ochdi. Buxoro hukumati “Koʻmak” uyushmasi aʼzolaridan ikki kishini [6:9] oʻz masorifi bilan chet ellarda oʻqutishni oʻz ustiga oldi. Eshitishimizga qaragʻonda Buxoro hukumati Turkistondan yana ikki oʻquvchi yuborishni oʻz ustiga olgʻon. Har holda Buxoro hukumatining bir qarindoshliq muruvvatini butun Turkiston xalqi esidan chiqormaydur”, deb taʼkidlaydi.

Albatta, yuqoridagi ishlarni taraqqiyparvar ziyolilarning koʻpchiligi qizgʻin qoʻllab-quvvatladi, biroq oradan ozgina fursat oʻtmasdan horijda tahsil olayotgan talabalarning kam-koʻstlari uchun  yigʻilgan pul juda oz ekani maʼlum boʻldi. Bu haqda Gʻozi Yunus: “Rossiyada oʻqigʻuvchi talabalarimizning soni borgʻon sari koʻpayishi aniqdir. Bultur butun Rossiyada Turksitonlik oʻqigʻuvchilar 20ga yetmagani holda, bu yilgi oʻqush vaqtida (agar borgʻuvchi oʻquvchilargʻa turli toʻsiqlar boʻlmasa) 200dan oshishi mumkindir. Bultur Moskovda va Peterburgda oʻqigʻuvchi talabalarimizning maishiy va oʻqush asboblari yetishmagani orqasida, ularning qandogʻ qiyin hollargʻa tushkanliklari koʻpimizga maʼlumdir” [9:2], deb xabar beradi va barchani talabalar uchun ionalar toʻplashga chaqiradi. Gʻozi Yunus talabalarning iqtisodiy muammolarini hal qilish uchun: “Rossiyada oʻqigʻuvchi talabalarimiz uchun, oʻzimizdan toʻplangʻon nalogʻlardan bir miqdorini chiqarish kerak. Hamda oʻzimizning milliy boyligʻimiz boʻlgʻon vaqflarning yillik daromadidan bir qismini ajratib, Rossiyada oʻqigʻuvchi talabalarimizni ovqat, kiyim va oʻqush qurollari bilan taʼmin etishimiz kerak. Bundan boshqa hech chora yoʻqdir”, deb yechim taklif qiladi.

Xullas Gʻozi Yunus jadid va faol jamoat arbobi sifatida XX asrning boshidagi taraqqiyparvarlik jarayonlarida faol ishtirok etdi. U jadid taraqqiyparvarlari qatorida Turkistonning azaliy va oʻz yechimini kutib yotgan muammolarini dadil koʻtarib chiqib, xalq va hukumat eʼtiborini ularga qaratishga harakat qildi. 

1. Abdulloh ash-Shoshiy. Jadid va qadim nedur? // Sadoyi Turkiston. –1914-yil 23-may. –№ 12.
2. Gʻozi Yunus. Eski maktabalar haqinda // Ishtirokiyun. –1919-yil 25-iyun. –№ 129.
3. Al-Ulamo varasatul-anbiyo // Turon. –1917-yil 6-sentabr. –№ 2.
4. Gʻozi Yunus. Madrasalarimizda islohot // Turkiston. –1923-yil 6-fevral. –№ 57.
5. Gʻozi Yunus. Maslak va maqsad // Ishchilar dunyosi. –1918-yil 4-yanvar. –№ 1.
6. Bahrom Irzayev. Turkiston jadidlarining koʻmak tashkiloti. –T.: Toshkent islom universiteti nashriyot matbaa birlashmasi. 2016.
7. Koʻmakning javobi. // Turkiston. – 1923-yil 29-iyul. –№ 163.
8. Baroqxon talabasi. Sharaflik koʻmak // Turksiton. 1922-yil 22-iyul. –№ 200.
9. Gʻ. Oʻqigʻuvchi talabalarga koʻmak berish lozim // Turkiston. 1922-yil 6-sentabr. –№ 216.