Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
“Sahihul Buxoriy”ni Abdulloh ibn Asad Juhaniy orqali Ibn Sakandan rivoyat qilish bilan tanilgan roviylarning eng mashhurlari ikkitadir
Birinchisi: Abu Umar Yusuf ibn Abdulbar (vaf. 463/1071).
Ikkinchisi: Abu Umar Ahmad ibn Muhammad ibn Yahyo Hazzo.
“Sahihul Buxoriy”ni mazkur ikki roviydan Abu Ali Jayyoniy (vaf. 498/1104), Abu Abdulloh ibn Iso Qozi rivoyat qilgan. Qozi Iyoz ham ana shu ikki roviydan olgan.
Ibn Avnulloh (vaf. 378/988) va Ibn Mufarraj (380/990)larning rivoyati haqida soʻz yuritadigan boʻlsak, u ham Andalus shahrida mashhur boʻlgan rivoyat hisoblanadi. Hofiz Abu Abdulloh ibn Nabbot “Sahihul Buxoriy”ni Ibn Sakan rivoyati orqali yuqorida nomlari oʻtgan ikki roviyning sanadi bilan rivoyat qilgan.
Undan Muhammad ibn Attob, undan farzandi Abu Muhammad Abdurahmon ibn Muhammad va undan Qozi Iyoz (vaf. 544/1149) rivoyat qilgan.
Ibn Sakanning mazkur rivoyati Andalusdan soʻng yana Sharq oʻlkalariga qaytib, IX va undan keyingi asrlarda mashhur boʻlib ketgan. Zero, Ibn Hajar Asqaloniy (vaf. 852/1448) Ibn Sakanning rivoyatini Abu Ali Jayyoniy (vaf. 498/1104) orqali ikki hofiz – Ibn Abdulbar va Abu Amr Hazzodan, ular esa Abu Muhammad Juhaniy orqali uning oʻzidan rivoyat qilishgan.
Yaʼni, Ibn Hajar Asqaloniy “Sahihul Buxoriy”ni Abu Ali Muhammad ibn Ahmad ibn Ali ibn Abdul Azizdan, u Yahyo ibn Muhammad ibn Saʼddan, u Jaʼfar ibn Ali Hamadoniydan, u Abdulloh ibn Abdurahmon Debojiydan, u Abdulloh ibn Muhammad Bathaliydan, u Abu Ali Jayyoniydan, u Ibn Abdulbar Qurtubiydan rivoyat qilgan. Abu Umar Hazzo esa Ahmad ibn Muhammad ibn Yahyodan, u Abdulloh ibn Muhammad ibn Asad Juhaniydan, u Abu Said ibn Sakandan, u Muhammad ibn Yusuf Firab-riy, u esa Imom Buxoriydan rivoyat qilgan.
Ibn Sakan rivoyati bilan tanishish haqida soʻz yuritar ekan, doktor Jumʼa Fathiy Abdulhalim quyidagilarni yozadi:
«Kim “Sahihul Buxoriy”ning Ibn Sakandan qilingan rivoyati bilan tanishmoqchi boʻlsa, bu borada bir oz qiyinchiliklarga roʻbaroʻ keladi. Buning sababi, birinchi navbatda, dunyoning turli kutubxonalarida “Sahih”ning qoʻlyozma nusxalarini kataloglashtirish ishlari bilan shugʻullangan kishilar eʼtibor bilan yondoshmaganlar. Bu holat birgina Ibn Sakanning rivoyatiga tegishli emas. Yoʻqsa, undan keyin mashhur boʻlib ketgan Abu Zar Haraviy va boshqalarning rivoyatlarida ham bu kabi kamchiliklar uchramagan boʻlar edi…
Ustoz Muhammad Manuniyning [6] zikr qilishicha, Ibn Sakan rivoyat qilgan “Sahihul Buxoriy”ning birinchi jildi Toza shahrida joylashgan “al-Jomiʼ al-Aʼzam”dagi vaqflar xazinasida mavjud. Bu nusxa Abdul Muhaymin ibn Ali ibn Ali ibn Hirzulloh Tamimiy tarafidan hijriy olti yuz toʻqson sakkizinchi yilda koʻchirilgan. U Abu Umar Talmanakiy qoʻli bilan yozilgan Abul Hasan ibn Mugʻisdagi asl nusxa bilan solishtirib koʻrilgan va naql qilingan nusxadir».[7]
Ibn Sakandan rivoyat qilingan nusxaning ahamiyati va qiymati
“Sahihul Buxoriy”ning Ibn Sakandan rivoyat qilingan nusxasi Imom Buxoriyning shayxlari (hadisdagi ustozlari)ni tanishtirishda oʻziga xos juda katta ahamiyatga egadir. Ana shu shayxlar juda mashhur boʻlganliklari bois ularning nasablari haqida koʻp hollarda soʻz yuritilmagan.
– Roviylar tarafidan sanadlar ichiga tushib qolgan ayrim xatoliklarni aniqlashtirish jarayonida rivoyatlar oʻrtasidan eng toʻgʻrisini tanlab olishda Ibn Sakandan rivoyat qilingan nusxaning ahamiyati juda kattadir.
Abu Ali Jayyoniy oʻzining “Taqyidul muhmal” nomli asarida roviylar tarafidan “Sahihul Buxoriy”ning sanadlarida yoʻl qoʻyilgan xatoliklarni yoritib berish maqsadida alohida bir boʻlim ajratgan. U oʻzining mazkur asarida Ibn Sakandan koʻplab rivoyatlarni keltirib, ayrim oʻrinlarda uning fikrlariga qoʻshilgan boʻlsa, ayrim oʻrinlarda unga qarshi fikrlarni ilgari surgan, hatto unga qoʻshimcha qilgan joylari ham mavjud.[8]
“Sahihul Buxoriy”ning Ibn Sakandan qilingan rivoyatida boshqa roviylarda mavjud boʻlmagan ayrim farqlar uchraydi. Abu Ali Jayyoniy mazkur asarida Ibn Sakanning rivoyatida kelgan matnlar haqida soʻz yuritar ekan uning rivoyatida boshqa roviylarning manbalarida kelmagan baʼzi ziyodaliklar mavjudligini zikr qilib oʻtgan. Ular sanadlarda ham, matnlar ichida ham, ulamolar uni sahih deb baho berganliklari va boshqalarda namoyon boʻlgan.
Boshqa rivoyatlarda ismlari zikr qilingan ayrim roviylar Ibn Sakanning rivoyatida tushib qolgan yoki ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyilgan oʻrinlar ham mavjud.[9]
[6] Odob fakulteti va dor al hadis al hasaniyadagi oliy taʼlim oʻqituvchisining mazkur soʻzlari uning “Sahihul Buxoriy fid dirosotil magʻribiya” nomli ilmiy maqolasida kelgan.
