E.Ye.BЕRTЕLS TADQIQOTLARIDA JOMIY AXLOQIY QARASHLARINING YoSh AVLOD TARBIYASIDAGI OʻRNI

Buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy asarlari insonni maʼnaviy va ruhiy kamol topishtirishga qaratilgan. Ularda mukammallikka erishish yoʻllari va usullari koʻrsatiladi. “Subhatul Abror”, “Silsilatuz zahab”, “Tuhfatul ahror”, “Layli va Majnun”, “Yusuf va Zulayho”, “Salmon va Absol”, “Yetti taxt” ,“Iskandar hikmatlari”, “Bahoriston”, “Nafahatul uns”, “Toʻrtliklarga sharhlar” shular jumlasidandir. “Iskandarning donoligi” sheʼri Oʻrta asrlarning eng mashhur epik anʼanalarida yozilgan, unda qadimgi Yunoniston va Sharq faylasuflari va mutafakkirlarining anʼanalari va axloqiy-falsafiy, ijtimoiy-falsafiy qarashlari bir-biriga bogʻlangan. Prezident Shavkat Mirziyoyev taʼbiri bilan aytganda, “Biz ajdodlarimizning yorqin xotirasini asrab-avaylab, qalbimizda, yuragimizda abadiy saqlaymiz. Bukilmas iroda, fidoiylik va jasorat namunasini amalda namoyon etib, oʻz hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama ravnaq topishiga bagʻishlagan ustoz va murabbiylarimiz, zamondoshlarimiz bilan biz cheksiz faxrlanamiz” [1:133].

Yuqorida aytib oʻtilgan maʼnaviy taraqqiyotning soʻfiylik bosqichlari bilan tanish boʻlmaganimiz sababli, Abdurahmon Jomiy didaktik qarashlarining asl mohiyatini obyektiv baholay olmaymiz. Oʻquvchi yoki olim boʻlsin, soʻfiylar tarbiyasi va ruhni takomillashtirish usullari bilan tanishmasdan, mutafakkirning falsafiy qarashlaridagi mohiyat va motivlarni anglay olmaydi. Hiraviy taʼkidlaganidek: “Jomiyni munosib inson va Qodir Tangri hayratga soladi. Inson oʻzining intellektual va tarbiyaviy qarashlarida tarixning barcha qadriyatlaridan ustun turadi va u tarixni takomillashtirishga qodir” [2:61].

Ye.E.Bertelsning fikricha, Jomiyni barkamol inson gʻoyasi ilhomlantirdi, u tasavvufiy risolalarning muallifi va sharhlovchisi, tasavvufiy sheʼrlar va gʻazallarning muallifi sifatida ikki rolni ijro etdi. Birinchi holda u Ibn Arabiy tushunchalari va Naqshbandning axloqiy taʼlimotlarini rivojlantiradi. U odatda ijro etadi. Ammo Jomiyni diqqat bilan oʻqiyotganda, biz uning insonni yuksaltirishga, komil etish va voizlik qilishga moyilligini sezamiz. Soʻfiylar ziyolilar sifatida xalqning turli qatlamlariga axloq, tarbiya, jamiyat va boshqa koʻplab sohalarga doir bilimlarni tarqatgan [3:65].

Ye.E.Bertelsning taʼkidlashicha, Jomiyning axloqiy taʼlimotida “yaxshi” va “tanlov” muammolari asosiy oʻrin egallaydi. Ammo Jomiy, Aristoteldan farqli oʻlaroq, ularni jamiyat va davlat hayotiga amaliy ravishda tatbiq etishga koʻproq moyil. U bu mujassamlashish usullarini “xukmdorlarga oʻrgatish” orqali tushuntiradi. U davrda siyosiy, huquqiy va axloqiy janrga talab katta edi. Jomiy uchun shaxs va jamiyatning xulq-atvori haqidagi mavhum nazariy bilim muhim emasdi. U davlat rahbarining xulq-atvori va turmush tarzini tahlil qilish va uning subyektlari bilan munosabatlarini, didaktik xarakterdagi muammolarni, odob-axloq qoidalarini oʻrganishni afzal koʻrar edi. U Aristotelning fazilatlari sifatida “aqliy – donolik, aql va ehtiyotkorlik” va “axloqiy – saxiylik va ehtiyotkorlik”ni keltiradi [4:2].

Ye.E.Bertelsning taʼkidlashicha, Jomiyning sheʼrlariga insonparvarlik gʻoyalari singdirilgan. U qahramonlariga hamdardlik bilan qaraydi. Shoir gumanistik gʻoyalarga sodiq qolgan holda Aleksandr Makedonskiydan dono, adolatli podshoh Iskandarni yaratadi va uni oʻz davrining ideal hukmdorlari qatoriga koʻtaradi. “Iskandarning hikmatlar kitobi” sheʼrida johil podshohlarni ochiq tanqid qilib, ularga dono qahramoni bilan qarshi chiqadi:

Ye.E.Bertelsning fikricha, kamolot muammosi mutafakkir taʼlimotidagi boshqa axloqiy muammolar singari koʻp qirralidir. Komil inson kundalik hayotda axloqiy koʻrsatmalarga amal qilib, jamiyatda mavjud boʻlish uchun yaxshi sharoit yaratishga hissa qoʻshadi, tajovuzkor munosabatlarni zararsizlantiradi. Barkamol insonning yuksak axloqiy tamoyillari yovuzlik oldida oʻzini kamtar tutishini anglatmaydi. Komil inson uchun yomonlik qilish juda qiyin. Ye.E.Bertels taʼkidlaganidek, “Jomiyning axloqiy fazilatlari juda yuqori boʻlgani bilan xarakterlidir, chunki u oʻz taʼlimotida baribir hukmron musulmonlar bilan hisoblashadi” [6:267].

Shuningdek, Jomiyning asarlaridan soʻfiylik tariqati maqomotining talablariga asoslangan zarur axloqiy fazilatlar haqidagi gaplarni topishingiz mumkin. Ye.E.Bertels Jomiyning davlat boshqaruviga doir qarashlarida hukmdorning shaxsiy sifatlarini uning qalbiga taʼsir oʻtkazish orqali yumshatishga qaratganiga eʼtibor beradi. U Hoqoniy va Amir Xusrav anʼanalarini davom ettirgan holda ularning falsafiy gʻoyalarini ifodalash uchun qasida janridan foydalangan. Uning ikki buyuk didaktik asarlaridan biri: “Lujjatul asror” (“Sirlar dengizi”) asari 98 baytdan tashkil topgan. Jomiy asarning kirish qismida podsho hokimiyatining zaif tomonlari va zulmga toʻla faoliyati haqida soʻz yuritadi. Uning fikricha, boylikka ega boʻlmagan odamlar mol-davlati boʻlish-boʻlmasligidan qatʼi nazar zararli nafsini tiya olmaydi [6:250].

Jomiyning fikricha, haqiqiy hukmdor har qanday talablarga axloq bilan javob berishi, zarur axloqiy fazilatlarga ega boʻlishi va davlatni axloqiy tamoyillar asosida boshqarishi kerak. Shunday qilib, mutafakkir davlatning axloqiy bahosiga yaqinlashdi va “axloqiy davlat” gʻoyasini asosladi. Uni amalga oshirishni butun axloqiy toʻplamga qatʼiy rioya qilish, donishmand hukumatning prinsip va talablari (saxiylik, halollik, rostgoʻylik, yon berish, mehribonlik) bilan bogʻlaydi. Bu bilan Jomiy oʻzi himoya qilgan boshqa baholash qiymatlarini toʻldiradi, axloqiy mezon normalariga hissa qoʻshadi [7:24].

Jomiy nafaqat oʻz asarlarida, balki hayotda ham yoshlarni bilimlarni oʻzlashtirishga va ilm-fan asoslarini oʻrganishga chaqiradi. Soʻfiylik taʼlimotini yaxshi koʻradigan Hirot yoshlari bilan suhbatlarda ularga bunday koʻrsatma beradi: “Movarounnahrga sayohat sizni soʻfiylik bilan butunlay olib ketdi va sizni ilmiy bilim olishdan saqladi. Barcha fikrlar ilm va donolikni egallashga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak. Biz johil soʻfiylar hayot tarzining barcha xususiyatlarini yaxshi oʻrganib chiqdik. Bu odamlarning hammasi qorongʻu va zararlidir” [8:55].

Jomiyning bir necha asrlar avval ilgari surgan bu gʻoyaviy fikrlari bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotgan emas. Prezident Shavkat Mirziyoyev taʼkidlaganidek, “Albatta biz mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega boʻlgan yoshlarni tarbiyalash boʻyicha katta ishlarni amalga oshirmoqdamiz…, “ommaviy madaniyat” kabi tahdidlar kuchayayotganligini hisobga oladigan boʻlsak, farzandlarimiz tarbiyasi, maʼnaviy-maʼrifiy sohadagi ishlarimizni bir zum ham susaytirmasdan, ayniqsa ularni yangi bocqichga koʻtarishimiz zarur” [9:17].

Jomiy axloqiy taʼlimotini biron bir asarida aniq koʻrsatmagan. Bu uning sheʼriy va prozaik asarlariga singib ketgan va bu shoir-mutafakkirning axloqiy tamoyillarini oʻrganishni juda qiyinlashtiradi. Jomiyga tegishli “taʼlimot” mualliflari axloq va axloqiy muammolarga ahamiyat berdi. Bu holat mukammal insonning yangi idealini shakllantirish bilan bogʻliq edi. Ularning deyarli barchasi majburiy itoatkorlik, sabr-toqat, rahm-shafqat, inson irodasi va ongining “haddan tashqari” daʼvolarini bostirishni talab qilgan axloq muammolari bilan bir qatorda, ratsionalizm masalalariga, ratsional tabiat gʻoyalariga katta eʼtibor berdi. Bu mualliflar kelib chiqishi dvoryanligi inson zodagonligining asosi ekani toʻgʻrisidagi jamiyatda mavjud gʻoyalardan qoniqish hosil qilmadi. Ular dunyoviy axloqni asoslashga intilib, asosan insonning yer yuzidagi mavjudligi muammolariga eʼtibor qaratdi. Ular axloqiy gʻoyalarini ishlab chiqishda Oʻrta asr axloqiy falsafasini hisobga olgan holda fors, hind, xitoy va qadimgi yunon merosiga tayangan.

1. Shavkat Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yoʻlimizni qatʼiyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga koʻtaramiz. –T., Oʻzbekiston –
2. M.Nadjib. Mirovozzreniye Djami / M.Nadjib // Adab. — 2014. -№ 4/5. — S. 61-64. (na tadj. yaz.).
3. Istoriya tadjikskoy filosofii. S drevneyshix vremen do XV v. –Dushanbe: Donish, 2013. -T. 3.
4. Aristotel. Sbor.soch. v 4-x t.-M,.1976-1983. T.
5. Abdurraxman Djami. Lirika. Poemы. Vesenniy sad.
6. Ye.E.Bertels. Izbrannыye trudы. Navoi i Djami. –M.,
7. Kendjayev Shyxpat Yusufovich Gosudarstvenno-pravovыye vzglyadы Djami. Avtoreferat dissertatsii na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata yuridicheskix nauk. Dushanbe – 2003.
8. C.M.Saidmirova. Prioritetnost osvoyeniya nauk v pedagogicheskix vozzreniyax Abduraxmana Djami i ix vostrebovannost v sovremennoy pedagogike. Diss.Na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata pedagogicheskix nauk. Dushanbe – 2019.
9. Shavkat Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T., Oʼzbekiston –