Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Islom taʼlimoti boʻyicha barcha paygʻambarlar yagona Allohga imon keltirishga chaqirganlar va bu ularning eng asosiy vazifasi hisoblangan. Shu bilan birga ularning shariati turlicha boʻlgan.
Musulmonlar islom taʼlimotini Muhammad paygʻambar (a.s.)dan oʻrganganlar. Vaqt oʻtishi bilan islom taʼlimotini faqat shu dinni yaxshi bilgan olimlar tushuntira boshladilar. Bu taʼlimotni tushuntiruvchi fan paydo boʻldi. Mazkur fan turli davrlarda oʻziga xos “al-fiqh al-akbar”, “tavhid”, “aqida”, “kalom”, “usul ad-din” kabi nomlar bilan ataldi. Uning nomlari turlicha boʻlsada, bir mavzuni, yaʼni aqidani oʻrganishga qaratilgan.
“Al-Fiqh al-akbar” atamasini birinchi boʻlib imom Abu Hanifa ishlatgan va shu nom bilan risola yozgan. Chunonchi fiqh soʻzi biror narsani oʻta yaxshi, har tomonlama tushunib, fahmlash maʼnosini bildiradi. Shuningdek, namoz, roʻza, haj, nikoh va boshqa amaliy hukmlarni oʻrganuvchi ilmga ham fiqh deyiladi. Aqidaviy masalalarni oʻrganuvchi ilmni esa, “Al-Fiqh al-Akbar”, yaʼni “katta fiqh”, amaliy fiqh esa, kichik fiqh hisoblanadi.
Keyingi atama “usul ad-din” boʻlib, unda shariat va dindan olingan eʼtiqodiy hukmlarni oʻrganadi, yaʼni dindagi asl hukmlarni tadqiq etadi. Bir qator olimlar shu nom bilan kitoblar taʼlif etganlar.
“Tavhid” ham Allohning yagonaligini, uning sifatlarini oʻrganishga eʼtibor qaratgan.
Bunda Allohni yagona deb bilib, uning sifatlarini qilishga koʻproq eʼtibor qaratgan. Zero, inson uchun zarur aqidalarning eng avvali Allohning vahdoniyatiga, yaʼni yakkaligiga imon keltirish va uni oʻrganish hisoblanadi.
Yana bir atama “kalom ilmi” deb yuritiladi. Islom manbalarda aqida ilmining yeng mashhur nomlaridan biri ekani aytilgan. Ushbu atama aqidaga oid ishlarning mashhuri hisoblanadi.
“Aqida” (koʻp. Aqoid) bu nom boshqalaridan keyinroq, X (hijriy IV) asrda paydo boʻlgan. “Aqida” bir narsani ikkinchisiga “mahkam bogʻlash” maʼnosini bildiradi. Islom aqidasi musulmon insonni muayyan tushunchalar bilan mustahkam bogʻlab turadigan eʼtiqodlar yigʻindisi. Yaʼni, biror narsaga eʼtiqod qilish uchun uni hech qanday shubha qoldirmaydigan darajada juda yaxshi bilishdir. Maʼlum bir fikr insonning fikriga aylanib, his-tuygʻularini
yoʻllaydigan va harakatlarini boshqaradigan holga yetganda, aqidaga aylangan boʻladi. Aqida ilmga asoslangani uchun aqida ilmi toʻgʻri, sogʻlom eʼtiqodda boʻlishni taʼminlaydi.
Dindagi ayrim sharʼiy hukmlar oʻzgarishi mumkin. Ammo sof eʼtiqod oʻzgarmaydi, hukmi ham oʻchmaydi. Chunonchi Allohning yagonaligi, farishtalar, jannat va doʻzaxga imon keltirish kabi eʼtiqodga oid qarashlar oʻzgarmaydi.
“Kalom” soʻzi arabcha boʻlib, lugʻatda gap, suhbat, til, soʻzlashuv, nutq, bayon maʼnolarini anglatadi. Istilohiy maʼnoda esa, musulmonning eʼtiqodi, aqidasi, dunyoqarashini koʻrsatib beruvchi taʼlimotga aytiladi. Boshqacha aytganda balogʻatga yetgan musulmon kishining eʼtiqod qilishi, imon keltirishi, islom dinining zaruratlari shaklida tasdiq qilishi, qalbiga mahkam bogʻlab olib undan ajralishi mumkin boʻlmagan sharʼiy eʼtiqodiy hukmlardir.
Tarix jarayonida olimlar ushub nomlarga oid kitoblar yozib qoldirganlar. Masalan, imom Abu Hanifa “al-Fiqh al-akbar”, Abul Hasan Ashʼariy “al-Ibona an usul ad-diyona”, Abul Muin Nasafiy “Tabsirat al-adilla fi usul ad-din”, Moturidiy “Kitob at-Tavhid”, Abu Hafs Nasafiy “Aqoid” nomli va boshqa olimlarning asarlarini keltirish mumkin.
Islom taʼlimotiga koʻra insonning ikki dunyodagi saodati aynan aqidasiga bogʻliq. Agar musulmonning aqidasi pok boʻlsa, yoʻli toʻgʻri boʻladi, qilgan barcha amallari qabul boʻladi va bandalik bilan sodir etgan baʼzi gunohlari afv etiladi. Biroq kishi aqidasi sof boʻlmasa, buzuq boʻlsa, yoʻli notoʻgʻri boʻladi, qilgan amallari behuda ketadi va oxiratda jahannam ahlidan boʻladi deb hisoblanadi.
Aqida masalasi oʻta muhim boʻlganidan eng birinchi paygʻambardan boshlab, oxirgi Muhammad paygʻambar (a.s.)gacha bu masalani Allohning oʻzi koʻrsatib bergan. Shuning uchun aqidaviy qarashlarning asosi Qurʼonda berilgan va hadislardagi koʻrsatmalar negizida ishlab chiqilib, tartibga solingan.
Sahobalar tiriklik paytidayoq aqidaviy qarama-qarshilik paydo boʻlgan. Islomda aqidaviy ixtiloflar toʻrtinchi xalifa sahoba Alining qoʻshinidagi askarlari ichidan ajrab chiqqan, aqiyda masalasida bir necha shubhali savollar chiqargan xorijiylar toifasi bilan Ali va u kishining Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhuga oʻxshash yaqin safdoshlari orasida boʻlib oʻtdi.
Sahobalar davri tugab tobeinlar vaqtida vaziyat yanada oʻzgardi. Chunki bu davrga kelib din ilmlarini, ayniqsa, aqidani biluvchi kishilar kamaydi va ular alohida shaxs sifatida ajralib chiqdilar. Bu davrda sof aqidaviy qarashlarga qarshi turli gʻoyalarni ilgari surgan firqa va toifalarning tarqalishi kengayib ketgan edi. Ular oʻzlarining buzuq, islomga oid boʻlmagan fikr va qarashlarini, eʼtiqodlarini tarqatib, islomning aqidasini buzishga harakat qilganlar. Shuningdek, fath yetilgan yerlardagi xalqlarning eski qarashlari, falsafalari, dinlari haqidagi oʻz tushuncha va tafakkurlari mavjud boʻlgan. Shuning sababidan ular islom taʼlimotini tushunib olishlari qiyin kechgan. Qurʼon oyatlari va hadislarni oʻzlarining eski qarashlari asosida tushunishlari ham boʻlgan.
Bunga bir necha sabablar bor: fath ishlari sababli islom yerlari kengaydi. Islom dushmanlari esa, islom nomidan turli gʻoyalarni tarqatishga uringanlar; fath etilgan yerlardagi joylik aholi oʻzining eski dinlari aqidasiga mos tarzda oyat va hadislarni tushunishi natijasida turli gʻoyalar yuzaga keldi va boshqa sabablar orqali musulmonlar orasida notoʻgʻri, islomga mos boʻlmagan qarashlar paydo boʻldi.
Islom taʼlimotini buzib talqin qilish natijasida ularga raddiya sifatida olimlar kalom, yaʼni aqida ilmiga asos qoʻydilar. Bu musulmonlar uchun zarur sohaga aylandi. Har bir musulmon kishi buni bilishi shart boʻlgan majburiy ilmga aylandi. Chunonchi Saʼduddin Taftazoniy “Maqosid at-tolibin” asarida: “Kalom ilmi diniy aqoid usullarini ishonchli dalillar asosida anglashni oʻrgatadigan ilmdir. U bilan sharʼiy, nazariy, aqidaviy masalalar hal qilinadi. Uning natijasi imonga komil ishonch bilan ziynat berish, foydasi esa bu dunyoda intizomli hayot kechirish va oxiratda azob-uqubatdan xalos boʻlishdir. Shunday ekan kalom ilmi eng sharafli ilmdir”.
Abu Homid Gʻazzoliy oʻzining “Ihyo ulum ad-din” nomli asarida: “…Chuqur bilimga ega boʻlmagan oddiy musulmonlarning diniy eʼtiqodlarini turli bidʼat va notoʻgʻri gʻoyalardan qoʻriqlash uchun kalom ilmini oʻrganish vojibdir”, degan.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, aqoid yoki kalom ilmining vazifasi:
a) diniy eʼtiqodlarni qatʼiy dalillar bilan isbotlash va ular haqidagi shubha hamda gumonlarni rad qilish;
b) insonni aqidada oddiy taqlidchi boʻlishdan har bir eʼtiqodga hujjat keltira olish darajasiga koʻtarish;
v) islomning sof eʼtiqodlarini adashgan zalolat ahlining shubha va gumonlaridan himoya qilish.
Kalom ilmi rivojlanish tarixi. Kalom ilmi sahobalar davrida mavjud boʻlmagan deyishga ham asosimiz bor, chunki sahobalar Paygʻambar (s.a.v.)ning mutashobih oyatlar, ixtilofli masalalarga toʻla kirishib ketishdan taqiqlariga toʻla amal qilganlar va bu davrda mutashobih oyatlar va aqidaviy masalalarda bahsu munozara qiladigan inson namoyon boʻlmagan.
Buning sababi, Ibn Abbos r.a. zikr qilganidek, qalbga shak-shubha tushishidan saqlanish edi. Sahobalar yashagan asrda birinchi bor mutashobih oyatlar haqida soʻragan odam Abdulloh ibn Subaygʻ ismli kishi boʻlib, u Madinaga kelib odamlar orasida mutashobih oyatlar haqidagi savollarni tarqata boshlagan.
Bu haqda Umar r.a. eshitganlarida uni huzuriga chaqirib, qattiq ogohlantirgan. Ibn Subaygʻ bu haqda savol soʻramaslikka vaʼda bergan, biroq keyinchalik vaʼdasiga xilof ish tutgan.
Umar r.a. voliy Abu Muso al-Ashʼariyga maktub yozib musulmonlarni Ibn Subaygʻ bilan hamsuhbat boʻlishdan taqiqlashini talab qildi.
Qurʼon va hadisda aniq yechimi boʻlmagan, eʼtiqodga taalluqli boʻlgan ishtibohli masalalar haqidadir. Mazkur ulamolarning kalom haqidagi fikrlari ham shu xususdan deb hisoblashimiz mumkin. Ammo “Kalom ilmi”dan islom aqidasini, tavhid ilmini nazarda tutilsa, Paygʻambar (s.a.v.) hadislarida bunga targʻibni ham koʻrishimiz mumkin.
Bu borada kalom ilmini yoqlovchi tarafdagi ulamolar fikriga eʼtibor qaratamiz. Ular shunday deydilar: Agar kalom soʻzining lafziga eʼtibor bersak, koʻramizki bu soʻz Paygʻambar (s.a.v.) sahobalari davrida ilmiy atama sifatida, biror ilmning nomi sifatida isteʼmolda boʻlmaganki, tafsir, hadis, aqida, fiqh kabi.
Agar kalom ilmining maʼnosida xatarli narsa bor desak, u holda bizning isteʼmolimizdagi kalom ilmi maʼno jihatdan olamning paydo boʻlganligi, uning paydo qiluvchisi borligi, bu yaratuvchining yagonaligi, uning sifatlarini oʻrganishga xizmat qiladi.
Endi savol tugʻiladi: Allohni tanishlik qanaqasiga harom boʻladi? Agar kalom ilmidan koʻzlangan maqsad firqalanish, taassub, dushmanlik va boshqa salbiy illatlar boʻlsa, u holda bu harom boʻladi.
Tavhid. Tavhid (arab – yakkaxudolik)- umumiy maʼnoda – yakkaxudolik haqidagi taʼlimot (qarang Vahdoniyat). Sharʼiy istilohda esa, Tavhid – islomda Allohga shirk keltirishning turli koʻrinishlaridan voz kechish va Allohning birligiga eʼtiqod qilish.
Tavhid islomda (sunniylikda ham, shialikda ham) rasman eʼtirof etilgan aqidalarning birinchisi, mohiyatan, asosiy va markaziy aqida. Mazmunan shunday tasavvurni ifoda etgani uchun Qurʼonning 112 “Ixlos” surasi ham baʼzan Tavhid surasi deb yuritiladi
Tavhid bu Allohni ibodatda yagona qilish yaʼni ibodatni faqatgina yagona Allohga qilish qaysiki, Alloh bu dunyoni oʻsha (ibodat) uchun yaratdi. Alloh taolo Qurʼoni Karimda aytganidek: “Men (Alloh) jin va insni faqat (Yagona) Oʻzimga ibodat qilishlari uchun yaratdim” Va-z-zoriyot surasi 51-56) (bu yerda ibodatning maʼnosi shuki, barcha ibodat turlarida tavhid (yagona Allohga qilish) va faqatgina Allohga duo qilish)
Qurʼoni Karimda quyidagi Tavhid turlari tasvirlanadi: Alloh aytadi: “(ey Muhammad), qasamki, agar siz ulardan (mushriklardan): “Osmonlar va yerni kim yaratgan?” deb soʻrasangiz, albatta: “ularni Eng Qudratli va Eng dono (Barcha narsalarni biluvchi Alloh) yaratgan”, derlar” (Zuxruf surasi 43-9).
Tavhid Ar-Rububiyah – bu yagona Allohning Rabb va Yaratuvchi ekanligiga iymon keltirish. Haqiqatan ham, kofirlar (mushrik, Allohdan oʻzgaga ibodat qiluvchilar) bunga iymon keltirishgan, ammo bu ularning Islomga kirishiga kafil (sabab, yetarli) boʻlmadi:
Tavhid Al-Uluhiyah – bu Allohni barcha sharʼiy ibodat turlarida, yaʼni masalan, duo qilish, yordam soʻrash, namoz oʻqish, qurbonlik soʻyish, tavof qilish (Kaʼbani), qasam ichish va hokazolarda tavhid qilish (Yagona Allohga qilish).
Bu tavhid turi kofirlar (mushriklar) tomonidan rad etilgan hamda millatlar va ularga tegishli (yuborilgan) paygʻambarlar oʻrtasidagi qarama-qarshilik, kelishmovchilikning Nuh davridan Muhammad (sallallohu alayhi va sallam) davrigacha asosiy sababi (manbasi) boʻlib kelgan.
