Маҳмуд Замахшарийнинг Марказ фондида сақланаётган “Ал-Кашшоф” асари

«Жоруллоҳ», «Устаз уд-дуня» (бутун олам устози), «Фахру Хварезм» (Хоразм фахри) дея шарафланган Абдулқосим Маҳмуд ибн Умар Замахшарий Хоразмнинг Замахшар қишлоғида туғилган.

 Замахшарий ҳаёти давомида илм ўрганиш мақсадида тинмай дунё кезган. Буюк аллома Хуросон, Эрон, Арабистон, Ироқ, Яман, Шом (Сурия)нинг Марв, Нишопур, Исфаҳон, Бағдод, Ҳижоз, Дамашқ ва Макка шаҳарларида бўлиб, асарлари учун бой манба тўплаган.

Манбаларда ёзилишича, олим ўзининг кўплаб асарларини Маккада ёзган ва худди шу ерда буюк олим деб тан олинган. 

Замахшарий ўз даврининг забардаст олимларидан бири бўлиб, фаннинг турли соҳаларига оид олтмишга яқин асар ёзган, шулардан йигирма бештаси бизгача етиб келган, холос. Буюк алломанинг тилшуносликка оид «Асос ал-балоға» («Сўзга усталик асослари), Грамматикага оид «Шарҳ абят китоб Сибавайҳ» («Сибавайҳ китобининг шарҳи»), «Ал-Муфассал», «Ал-Унмузаж» («Намуна»), «Муқаддимат ул-адаб» асарлари, шу жумладан, ислом оламида унинг 1134-йилда Қуръони каримга ёзган шарҳлари (тафсири)ни ўз ичига олган «Ал-Кашшоф» асари жуда машҳур.

Маълумки, ўрта асрлардан бошлаб Қуръонни тафсир ёки шарҳ билан ўқиш одат тусини олган. Шу боисдан ҳам Қуръон жамланган даврдан бошлабоқ унга бағишланган тафсирлар, шарҳлар ёзишга катта эҳтиёж сезилган. Турмуш тақозоси билан шундай вазиятда ислом тарихида Қуръонга бағишланган кўплаб тафсирлар, шарҳлар вужудга келган. Замахшарий ҳам тафсир ёзишдан аввал ўзидан олдин яратилган Қуръон тафсирига бағишланган кўпгина асарларни қунт билан ўрганган. «Ал-Кашшоф» Замахшарий Маккада яшаган пайтида, уч йил давомида (1332-1334) ёзилган.

«Ал-Кашшоф ан ҳақоиқ ит-танзийл ва уюн ил-ақовийл фи вужуҳ ит-таъвийл» («Қуръон ҳақиқатлари ва уни шарҳлаш орқали сўзлар кўзларини очиш») асари Қуръон тафсирига бағишланган.

Бу асар Қуръон тафсирига оид асарлар орасида энг мукаммали эканлиги шарқшунос ва арабшунос олимлар томонидан этироф этилган. Шу боис мазкур асардан дунёнинг турли мамлакатлари дорилфунунларида дарслик сифатида ҳалигача қўлланиб келинмоқда.

Немис шарқшуноси Карл Броккелман дунёнинг турли қўлёзма хазиналарида «Ал-Кашшоф»нинг юзга яқин қўлёзмалари ва асарнинг ўзига битилган йигирмадан ортиқ шарҳ ва ҳошиялар борлиги ҳақида ёзиши Замахшарий асарининг катта шуҳратидан далолат беради. Қоҳирадаги бутун дунёга машҳур Ал-Азҳар университетининг талабалари ҳам Замахшарийнинг «Ал-Кашшоф» асари асосида Қуръонни ўрганадилар. «Ал-Кашшоф»нинг қўлёзмалари Германия, Миср, Туркия, Эрон, Франсия, Россияда, Қозоғистон ва Ўзбекистон мусулмонлари диний идораси кутубхонасида бир қанча қўлёзма нусхалари мавжуд. Шу жумладан, Самарқанддаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази манбалар хазинасида ҳам унинг қўлёзма нусхасининг иккинчи жузи инв. ИБХИТМ № 31 рақами остида сақланмоқда. Ушбу фонддаги асар жами 318 саҳифадан иборат бўлиб, “Марям” сурасидан бошланиб, “Соффаат” сурасининг 144-оятида тугаган. “Марям” сурасининг бошидаги биринчи беш саҳифаси бу манбадан эмас.

Бу нодир қўлёзма асарнинг бўйи 28 см, эни эса 17 см. Нусхадаги матннинг бўйи 20 см, эни эса 12 см. Китоб жами 318 саҳифадан иборат. Ушбу асарда оятлар таржимасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларидан мисоллар келтирилиб, ундаги айрим масалаларга доир ва грамматик қоидалар асосида изоҳлар келтирилган.