САМАРҚАНДЛИК ЖАДИД АЛЛОМАЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН

Юртимиздан етишиб чиққан жадид алломалар халқимизни маърифатли қилиш бўйича катта ишларни амалга оширди. Уларнинг асосий мақсади юртимизни ривожланган давлатлар қаторида кўриш эди. Шу мақсадда жадид алломаларимиз томонидан кўплаб янги усул мактабларига асос солинди, янги дарсликлар яратилди ва бир қанча газета ва журналлар нашри йўлга қўйилди. Самарқандда фаолият юритган жадидлар ҳам бу борада катта ишларни амалга оширди. Бу эса юртимизда жадид ҳаракатининг ривожланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Аммо бу даврда юритилган мустамлакачилик сиёсати натижасида жадидлар фаолияти тақиқланди, ўзлари қатағон қилинди. Шу сабабдан юртимизда, хусусан, Самарқандда фаолият юритган жадидлар фаолиятини ўрганиш долзарб илмий масалаларидан бири ҳисобланади.

Илмий тадқиқот доирасида илмий адабиётлар ва ХХ аср бошларига оид даврий нашрлардаги самарқандлик жадид алломалар фаолияти тарихига оид маълумотлар таҳлил қилинди. “Ойина”, “Инқилоб” ва “Маориф ва ўқитғувчи” журналлари, “Камбағаллар товуши” ва “Туркистон вилоятининг газети” каби газеталар шулар жумласидандир. Хусусан, “Ойина” журналининг 1913 йилнинг 15 ноябрь 3-сонида С.Ализода томонидан эълон қилинган “Мактаб ва мадрасалар ислоҳоти биз учун зарур” номли мақолада мактаб ва мадрасаларнинг юртимиз ривожидаги аҳамияти ҳақида сўз юритилган бўлса, Вадуд Маҳмуд томонидан “Инқилоб” журналининг 1924 йил 11-12-сонларида эълон қилинган “Турк шоири Ажзий” номли мақолада Самарқандлик жадид Сиддиқий Ажзий ва унинг фаолияти ҳақида сўз юритилган. Шунингдек, Р.Арслоновнинг “Сиддиқий дунёқараши” номли фалсафа фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзган диссертация, Ғайбуллоҳ ас-Салом томонидан нашр этилган “Эзгуликка чоғлан одамзод” номли китоб ва бошқа адабиётларда самарқандлик жадид алломалар ҳақида сўз юритилган. Ушбу маълумотлар мавзунинг турли жиҳатларини очиб беришга хизмат қилган.

Самарқандлик жадид алломалар фаолияти тарихи мавзусини ўрганиш жараёнида мавзуга оид адабиётлар таҳлил қилинди. Мақолани тайёрлаш жараёнида умумқабул қилинган тарихий методлар – илмийлик, холислик, тарихийлик, қиёсий таҳлил ва кетма-кетлик тамойилларига амал қилинди.

Сайид Ризо Ализода Самарқанд шаҳрида ҳунарманд оиласида таваллуд топган. У 1905 йилдан эътиборан кенг кўламли – халқаро аҳамиятга молик журналист сифатида тан олинган [16]. Профессор Ғайбуллоҳ ас-Саломнинг гувоҳлик беришича, бу комил ва фозил инсон асримизнинг бошларидаёқ босмахонада оддий ҳарф терувчиликдан-мактабдорликкача, муншийликдан-муҳаррирликкача, луғатшуносликдан-шоирликкача, жуда кўп илму ҳунарни билган, ёрқин истеъдод соҳиби бўлиб танилган [7:86]. Сайид Ризо Ализоданинг илмий-оммабоп, публицистик мақолалари, шеърлари, фельетон ва памфлетлари ўша даврнинг нуфузли маҳаллий ва хорижий нашрларида чоп этиб борилган. “Туркистон хабарлари”, “Бухорои Шариф”, “Турон”, “Самарқанд”, “Телеграф хабарлари”, “Шарқ”, “Ҳуррият”, “Меҳнаткашлар товуши”, “Овози тожик”, “Голос Самарканда”, “Пролетар”, “Зарафшон”, 1919 йилда ўзи томонидан асос солинган “Шуълаи инқилоб”, Эронда чоп этиладиган “Тарбият”, “Озод Эрон”, “Ситораи Эрон”, Туркиядаги “Оқшом”, Озарбайжондаги “Иршод” ва “Иқбол”, Мисрдаги “Чеҳранома”, Қримдаги “Таржимон”, Қозондаги “Бизнинг тауш”, Ҳиндистондаги “Ҳаблул матн” каби нуфузли нашрлар шулар жумласидандир [6:31].

С.Ализода “Низомнома”, “Қалам аҳлларига даъват”, “Рисолатул Иттиҳодия”, “Дин вожиблари”, “Моросилот”, “Ислом маданияти” каби рисолалари, 1917-1920 йилларда ўзбек ва тожик мактаблари учун нашр этилган “Алифбе” китоблари, икки қисмдан иборат “Тожик тили грамматикаси икки жилдли “Русча-тожикча мукаммал луғат” (С.Ализода ушбу луғатни тузувчиларидан бири бўлган), “Саодат асри” асари, ўша даврнинг долзарб муаммоларини ёритиб берган мақолалари, ҳикоялари, шеърий асарлари, серқирра таржимонлик фаолияти билан машҳур бўлган. Қолаверса 14 тилни мукаммал билган С.Ализода 1933-1937 йиллар давомида Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетида араб ва форс тилларидан дарс берган [14:110].

Сайид Ризо Ализода халқимизнинг асл фарзандлари ҳисобланган Ф.Хўжаев, А.Икромов, А.Фитрат, А.Қодирий, А.Чўлпон, Усмон Носирлар қаторида 30-йиллар қатағонининг қурбони бўлган. Кейинчалик эса собиқ совет давридаги турғунлик йилларининг бепарволиклари туфайли олимнинг ҳаёт йўли ва бой ижодий меросини ўрганиш “унутилган”. Унинг бой кутубхонаси эса талон-тарож қилинган, баъзи бир асарлари, хусусан таржима асарлари, нопок кимсалар томонидан ўзлаштирилган. Аммо, мана шундай қийинчиликларга қарамасдан, олимнинг набираси Фарҳод Ализода 50 йил давомида бобосининг номини ва ижодий меросини тиклаш ишларини олиб борди.

Саид Ризо Ализоданинг илмий педагогик фаолияти нафақат мамлакатимиз илм фани равнақига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшди, балки қўшни мамлакатларда ҳам ўзининг нуфузли маърифатпарвар эканини намоён қилди. Олимнинг журналистик фаолияти кенг қамровли жараёнга айланган. Унинг ватанпарварлик чиқишлари, қолаверса, мустамлака зулмидан азоб чекаётган халқларга нисбатан ҳамдардлиги куюнчаклик билан ёзилган ва инсоннинг юрак тўридан жой оладиган кўплаб мақола ва асарларнинг дунёга келишига сабаб бўлди. Саид Ризо Ализода мустамлака Туркистонни истибдод, қолоқлик ботқоғи-дан қутқаришга ва уни маърифатли миллатлар даражасига кўтариш учун қўлидан келган барча воситалар билан иш олиб борди. У бу йўлда тинмай заҳмат чекди. Олим Озарбойжон ва Қримда чоп этиладиган туркий, Самарқанд, Бухоро ва Тошкентда чиқадиган маҳаллий газеталарда маориф масалаларига бағишланган публицистик мақолалар ёзиб турди. Масалан, мақолаларининг бирида “Ҳамма бу бадбахтликлару разолат, қашшоқлигу сафолат биз туркистонликларни қоплаб олиши сабаби замона мадрасаларини ситаму фақирлигидадур”, деб ёзган эди [1]. Саидризо Ализода жаҳон адабиётидан турли асарларни ўзбек, форс, тожик тилларига ўгиради.

1937 йил декабрида сиёсий чақув натижасида ҳибсга олинади. У 8 йил Самарқанд-Тошкент-Тоболск-Владимир турмаларида ўтириб, 1945 йил 24 декабрда касаллик туфайли вафот этади [17].

Сиддиқий-Ажзий (1864-1927) ХХ аср бошларида етук шоир, таржимон ва моҳир педагог, усули жадид мактабларининг ташкилотчиларидан бири сифатида фаолият кўрсатди. Унинг кўп қиррали фаолияти 1920-йиллардаёқ адабиётшунослар, педагоглар эътиборини қозонди. Сиддиқий-Ажзий ҳақида адабиётшунос Вадуд Маҳмуд қуйидаги фикрни билдирган: “Бошлаб Сиддиқий яхши техникдур: соат ва турли мошиналарни тузатмоқ ишига моҳирдур… Мусиқа билан ҳам анча шуғуллангандур. Ўз тилидан бошқа араб, форс, рус тилларини билур… Самарқанд жадидларининг бошида Беҳбудий, Сиддиқий ва жадид мактабининг муаллимларидан Шакурий ўлароқ расман такфир этишлариға сабаб бўлғондур” [5].

Турсунқул (Раҳим Ҳошим) эса Ажзийнинг шоирлик салоҳияти билан бирга, унинг мактаб ва маориф соҳасидаги фикрларига ҳам эътибор қаратган: “Оврупо маданиятига яқинлашиш, аср техника ва ҳунаридан орқада қолмаслик учун фан керак эди. Буларнинг ҳаммасини эса ёлғиз мактаб берур эди… Жадид адабиёти, жадид матбуоти, жадидларнинг сўзлари ҳар жойда мактабга боғланади” [12]. 1962 йилда Р.Арслоновнинг фалсафа фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган “Сиддиқий дунёқараши” диссертацияси, 1965 йилда М.Фаттаевнинг “Атоқли педагогларимиз” рисоласи яратилди. Унда Сиддиқий-Ажзий фаолияти ҳақида ҳам сўз юритилган эди. 1967 йилда профессор Б.Қосимовнинг “Сиддиқий-Ажзий” [15:224-237] номли мақоласи эълон қилинди.

Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий 1864 йилда Самарқандда туғилди. Саидаҳмад 5 ёшларида отаси Ҳасанхўжа вафот этади. Онаси уни соатсоз уста Абдулқаюмга шогирдликка беради. Уста табиатан анча хасис одам бўлгани учун Саидаҳмад ниҳоятда қийналади [2:62]. Бундай машаққатларга қарамай, тиришқоқ Саидаҳмад соатсозли ҳунарини пухта ўрганиб олади. Оила тебратиш учун тўқувчилик, заргарлик, соатсозлик ҳунарлари билан шуғулланади. Шу йилларда у Самарқанд мадрасаларида ўқишни ҳам давом эттирди [10:31].

Саидаҳмад ўзининг туғма (фитрий) қобилияти туфайли мустақил билим олишга ҳаракат қилган. Бирмунча муддат Бухоро мадрасасида ўқиди, аммо, йўқчилик туфайли мадрасани тугата олмади. Талабалик вақтларида шеъриятга муҳаббат қўйди. Аҳмад Дониш ва унинг “Наводирул-вақое” (“Нодир воқеалар”) асари Саидаҳмаднинг ижодкор-маърифатпарвар сифатида шаклланишида муҳим аҳамиятга эга бўлган. У айниқса, Шарқнинг улуғ донишмандлари Абу Али Ибн Сино, Умар Ҳайём, Алишер Навоий, Фузулий, Бедил асарларини, уларга ёзилган шарҳларни чуқур ўрганди. Шунинг учун Раҳим Ҳошим ёзганидек, “Сиддиқий мафкура ва ўйлашда ўз чоғдош (муосир) ва маслакдошларидан юқори туради. Унинг хаёли кенг, дунёни кўриши атрофли, кўзининг уфқи вусъатлидур” [8].

Сиддиқий-Ажзий 1890 йилларнинг охирида Ҳаж сафарига отланади. Осиё ва Европанинг саноати тараққий этган шаҳарларида бўлади. У қаерда бўлмасин, у ердаги таълим-тарбия, маориф тизими билан танишади. Сиддиқий Ажзий 1901 йилда катта таассурот ва ижодий ва амалий режалар билан Самарқандга қайтди. У отасидан қолган боғини сотиб, пишиқ ғиштдан Европа усулида махсус мактаб учун бино қурдирди. Бу жадид педагоглари томонидан қурилган мактаб учун биринчи Европа типидаги бино эди. Бу мактаб Ҳалвойи қишлоғи ва унинг атрофидаги ўндан ортиқ қишлоқлар учун маърифат маскани вазифасини бажариб келди. Бино кунчиқар томонга қаратиб қурилган бўлиб, унда иккита катта хона (ҳар бир хона 40 ўқувчига мўлжалланган эди), ёғоч полли, шифтли, икки хонада голланд печкаси бор эди. Мактабнинг ташқи пештоқига бино қурилган 1903 йил санаси ғиштдан кунгира чиқариб ёзилган. Хоналари кенг, ёруғ, ҳавоси тоза, деразалар кўчага қараган. Мактаб очилган йилиёқ бутунлай янги жиҳозлар, парта, доска, ўқитувчи учун стол-стул, кўргазмали воситалар, курраи арз (глобус), турли хариталар, расмлар, китоблар билан таъминланган. Сиддиқий дарсларни ўзи тузган дастур, ўқув қўлланмалари, ҳафталик дарс жадвали асосида олиб борди, давоматни тартибга солиш, ўқувчилар билимини ҳар куни назорат қилиш учун махсус йўқлама дафтар – журнал жорий қилди [10:32].

Мактабнинг довруғи нафақат Ҳалвойи қишлоғига ёки Самарқанд вилоятига, балки бутун Туркистон ўлкасига ёйилди. Мактабни кўргани, ундан ўрнак олгани узоқ-яқин жойлардан муаллимлар кела бошладилар. Мактабнинг ҳаммани ҳайратга солган яна бир хусусияти шунда эдики, синфда ўзбек, тожик болалари билан бирга рус болалари ҳам ўқир эди. Рус тилини ўқитиш ҳам яхши йўлга қўйилган эди. Сиддиқийнинг собиқ ўқувчиси, Самарқанд тиббиёт институти профессори марҳум Г.Н.Александров бу мактаб ва унинг ўқитувчиси Сиддиқийни катта миннатдорчилик билан хотирлаган [10:32].

Сиддиқий Ажзий 1917 йил февраль инқилобидан кейин ижтимоий ҳаракатларда қатнашган. 1920-йилларнинг бошларида Сиддиқийда касаллик пайдо бўлади ва шу йилнинг охирларига келиб шоирнинг касаллиги оғирлашади ва давлат хизматидан кетишга мажбур бўлади. 20-йилларда Самарқандда нашр этила бошлаган ўзбекча ва тожикча ҳажвий журналлар “Машраб”, “Мулла Мушфиқий” ҳамда “Зарафшон” газетасини ташкил қилишда фаол иштирок этган. У “Майна”, “Гина-Гина”, “Шашпар”, “Найза”, “Тир”, “Гумном”, “Олмос” каби имзолар билан сатирик ва юмористик асарлар ёзиб турган. Ажзий узоқ хасталикдан сўнг 1927 йил 15 июнда Ҳалвойи қишлоғида вафот этади.

Абдуқодир Шакурий (1875-1943) Самарқандда биринчи «усули жадид» мактаби очган, жадид педагогикасининг йирик намояндаси Абдуқодир Шакурийдир. Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз “Васиятнома”сида уни, тенгдош бўлишига қарамай, ўзига жуда яқин олиб, ўғлонлари қаторида Вадуд Маҳмуд билан бирга тилга олади. Абдуқодир Шакурий ўз замондошларидан фарқли равишда ўзига хос муаллимлик туғма қобилиятига эга инсон эди. Вадуд Маҳмуднинг «Турк шоири Ажзий» [3], «Маорифимиз» [4] Турсунқул (Раҳим Ҳошим)нинг «25 йиллик педагог» [13] мақолаларида олим ҳақидаги дастлабки маълумотлар берилган.

Абдуқодир Шакурий 1875­йили Самарқанд теграсидаги Ражабамин қишлоғида туғилди. Унинг отаси Мулла Абдушукур соҳибкор боғбон бўлган, Абдуқодир 9 ёшида отаси ҳалок бўлиб, унинг тарбияси билан тўлалигича онаси шуғулланган. Онаси Розиябиби ўз уйида қиз болаларни ўқитган. Ўқитувчиликка ҳавас Абдуқодирга онасидан ўтган. У дастлабки маълумотни – хат-саводни онасининг мактабида олди, сўнгра Самарқандда Тиллакори ҳамда Орифжонбой мадрасаларида ўқишни давом эттирди. У талабалик йилларида айниқса мусулмон Шарқ педагогикасининг мумтоз намуналари — Унсурул Маолий Кайковуснинг «Қобуснома», Шайх Муслиҳиддин Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бўстон», Алишер Навоийнинг «Ҳайратул аброр», «Маҳбубул қулуб», Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Ахлоқи Муҳсиний» каби асарларини севиб мутолаа қилди [10:41].

1901 йилнинг қиш куни Мулла Бадриддин деган соатчи бир татар таниши Шакурийни «усули савтия» мактаби очишга ундайди ва бундай мактаб билан таништириш учим уни Қўқонга олиб боради. У ерда очилган “усули савтия” мактаби билан танишади. Шундан сўнг олим отасидан қолган майда боғда бир шийпон (сўри)нинг остида 25 ўқувчига мўлжалланган мактаб очади [9].

А.Шакурий 1903 йили Қўқон сафаридан қайтганидан кейин мактабини буткул янгилади, “усули савтия” усулига асосланган жадид мактабига айлантирди. Аммо, олимнинг қилган ишларига нисбатан кўплаб дашномлар, ҳатто, таҳдидлар кун сайин ошиб борди. Бундай таҳдидлар уни ўз ҳаётини бахшида этган ишдан қайтара олмади. Шакурийни таъқиб ва тазйиқ қилувчилар билан бир қаторда уни қўллаб-қувватловчилар ҳам топилди, у яккаланиб қолмади. 1904 йилга келиб, унинг мактаби беш синф ибтидоий ва бир рушдий синфга эга бўлди. Бу ишда унга Самарқанднинг маърифатли зиёлилари Ҳожи Абдуқодир, Домулло Маҳмуд мударрис, айниқса, Сиддиқий-Ажзий ёрдам бердилар. Маълумотларга қараганда, бирмунча муддат Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий унинг мактабида ўзбек тилидан дарс берган. Уларнинг кўмаги билан Самарқанд шаҳрида «усули жадид» мактабининг шўъбалари очилди. Шакурий мактабида 140-150 ўқувчи мунтазам таълим олган [10:42].

1904 йилда Абдуқодир Шакурий Туркистонда жадид ҳаракатининг карвонбошиси Маҳмудхўжа Беҳбудий билан танишади, улар ўртасида ҳамкорлик вужудга келади [9]. Абдуқодир Шакурий 1906 йилда Қозонга, 1911 йилда Қримга, ундан Туркияга саёҳат қилади. Бу саёҳатлардан асосий мақсад «усули жадид» мактаблари фаолиятини янада такомиллаштириш, «усули тадрис»нинг ҳам амалий, ҳам назарий асосларини ишлаб чиқиш, дарсликлар, ўқитувчилар учун услубий қўлланмалар яратиш эди.

1911 йилда Абдуқодир Шакурий «усули жадид» мактабларининг иккинчи синфи учун «Жомеъул ҳикоят» («Ҳикоялар мажмуи») номли ўқиш китобини яратди. А.Шакурий ушбу «Жомеъул ҳикоят» ўқиш китобига Шарқ мутафаккирлари Шайх Муслиҳиддин Саъдий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоийларнинг болаларбоп ҳикоя ва шеърлари билан бир қаторда Л А. Крилов, Л. Н. Толстой каби рус ёзувчиларининг болалар учун махсус ёзилган асарларидан намуналар киритган. Нар бир ҳикоя охирида, ҳамма мактаб дарсликларига хос — тарбиявий аҳамият касб этувчи, «қиссадан ҳисса» чиқарилади [10:43].

Умуман, А.Шакурий «усули жадид» мактаблари учун ўнга яқин дарслик ва қўлланмалар, мажмуалар яратди.

А.Шакурий, С.Айний, М.Беҳбудий, Ҳожи Муин ва бошқа тараққийпарвар педагогларнинг ҳамкорликдаги фаолиятлари ва уларнинг бу соҳадаги муваффақиятлари мутаассиб уламоларнинг хуружларини, таҳдидларини янада авжига чиқарди. 1914 йил 3 январда Улуғбек мадрасаси жомесида жума намозидан кейин 5-6 минг намозхон олдида муаззин Мулла Аббос «усули жадид» мактабдорларини кофирликда айблади [11]. Бу ноҳақ айбловни инкор этиб, самарқандлик маориф ва маърифат фидойиларини бутун Туркистон тараққийпарвар зиёлилари матбуотда ҳимоя қилиб чиқди.

Абдуқодир Шакурий фаолияти курашлар жараёнида камол топиб бораётган бир вақтда Русия ҳукумати Туркистон ўлкаси халқларидан мардикор олиш ҳақида фармон эълон қилди. Мутаассиб пешволар ушбу фармондан фойдаланиб, Самарқандда фаолият кўрсатаётган жадид педагоглари, ёзувчилари ва шоирлари Ҳожи Муин, Фахриддин Рожий билан биргаликда А.Шакурийни ҳам мардикорликка жўнатдилар. У Минск губернияси ўрмонларида дарахт кесиш, хандақ қазиш ишлари билан машғул бўлади. У февраль инқилоби туфайли 1917 йил май ойида ватанига қайтади ва ўзи севган педагоглик фаолиятини давом эттиради.

Абдуқодир Шакурий шўролар даврида ҳам педагогик фаолиятини давом эттирди. 1918 йилдан 1925 йилга қадар ўзи ташкил қилган 13- ва 44-мактабларда директор, она тили ва адабиёт ўқитувчиси сифатида фаолият кўрсатди, ўнлаб ўқитувчиларни тарбиялаб етиштирди. Лекин 1920-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб мамлакатда ўз мавқеини мустаҳкамлаб олган шўролар “эски” зиёлиларни таъқиб қилиш, уларни маънан ва жисман синдириш, зўравонлик йўлига ўтди. У 1925 йилдан бошлаб то қатағон йилларига қадар боғбонлик билан машғул бўлди. Абдуқодир Шакурий 1943 йилда Сталин қатағони қурбони бўлди.

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, ХХ аср бошларида юртимизда фаолият юритган жадид мутафаккирлари томонидан халқимизни илм-маърифатли қилишда катта ишлар амалга оширилди. Улар томонидан очилган янги усул мактаблари ёшларга замонавий илм-фан сирларини ўргатишда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Аммо мустамлакачилик шароитида бундай ишларни амалга ошириш осон кечмади. Туркистонни жаҳолатда ушлаб туришни истовчи мустамлака маъмурият ва маҳаллий мутаассиб кучлар бундай мактаблар фаолиятига қаттиқ қаршилик кўрсатди. Жадид мактабларини ташкил қилган жадид мутафаккирлари борасида ҳам шундай фикрни билдириш мумкин. Улар мустамлака маъмурияти томонидан турли йўллар билан сиқувга олинди ва фаолиятига чек қўйилди. Шундай бўлса-да, улар амалга оширган ишлар изсиз кетмади. Жадидлар томонидан ташкил этилган мактабларда савод чиқарган ёшлар орасидан кейинчалик йирик зиёлилар ва олимлар етишиб чиқди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Ализода С. Мактаб ва мадрасалар ислоҳоти бизга зарур. “Ойина” газетаси, 1913 йил 15 ноябрь (3-сон).
2. Арслонов Р. Сиддиқий дунёқараши. Фалсафа фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. 1962.
3. Вадуд Маҳмуд. Турк шоири Ажзий. “Инқилоб” журнали, 1924-йил, 11-12-сонлар.
4. Вадуд Маҳмуд. Маорифимиз. “Камбағаллар товуши” газетаси, 1933 йил, 22 июнь.
5. “Инқилоб” журнали, 1924-йил 11-12-сонлар.
6. Исмоилов Ғ. Гулоб (Розовый напиток). – Т.: Ёш гвардия, 1982. – Б.31.
7. История Самарканда. (Авторский коллектив) – Т., 1970, Т.II. – С.86.
8. “Маориф ва ўқитғучи” журнали, 1928-йил, 3-сон.
9. “Маориф ва ўқитғучи” журнали, 1926-йил, 4-сон.
10. “Соғлом авлод учун” журнали, 2005-йил, август ойи, 8(112)-сон. – Б.31.
11. “Туркистон вилоятининг газети”, 1914-йил, 8-сон.
12. Турсунқул (Раҳим Ҳошим). Сиддиқий тўғрисида мулоҳазалар. “Маориф ва ўқутғучи” журнали, 1928 йил, 3-сон.
13. Турсунқул. 25 йиллик педагог. “Маориф ва ўқитғучи” журнали. 1926 йил, 4-сон.
14. Хўжаев Эркин. Самарали йиллар ёғдуси. – Самарқанд, 2001. – Б.110.
15. “Шарқ юлдузи” журнали. 1967 йил, 11-сон. – Б.224-237.
16. Ғайбуллоҳ ас-Салом. Эзгуликка чоғлан одамзод. – Т.: Шарқ, 1997. 2-китоб.
17. https://zarnews.uz/post/saidrizo-alizoda-1887-yil-15-fevralda-samarqandda-tavallud-topgan

ЖОНИБЕК ЖУМАЕВ,
Имом Бухорий халқаро илмий тадқиқот маркази илмий ходими