SAMARQANDLIK JADID ALLOMALAR FAOLIYATI TARIXIDAN

Yurtimizdan yetishib chiqqan jadid allomalar xalqimizni maʼrifatli qilish boʻyicha katta ishlarni amalga oshirdi. Ularning asosiy maqsadi yurtimizni rivojlangan davlatlar qatorida koʻrish edi. Shu maqsadda jadid allomalarimiz tomonidan koʻplab yangi usul maktablariga asos solindi, yangi darsliklar yaratildi va bir qancha gazeta va jurnallar nashri yoʻlga qoʻyildi. Samarqandda faoliyat yuritgan jadidlar ham bu borada katta ishlarni amalga oshirdi. Bu esa yurtimizda jadid harakatining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega boʻldi. Ammo bu davrda yuritilgan mustamlakachilik siyosati natijasida jadidlar faoliyati taqiqlandi, oʻzlari qatagʻon qilindi. Shu sababdan yurtimizda, xususan, Samarqandda faoliyat yuritgan jadidlar faoliyatini oʻrganish dolzarb ilmiy masalalaridan biri hisoblanadi.

Ilmiy tadqiqot doirasida ilmiy adabiyotlar va XX asr boshlariga oid davriy nashrlardagi samarqandlik jadid allomalar faoliyati tarixiga oid maʼlumotlar tahlil qilindi. “Oyina”, “Inqilob” va “Maorif va oʻqitgʻuvchi” jurnallari, “Kambagʻallar tovushi” va “Turkiston viloyatining gazeti” kabi gazetalar shular jumlasidandir. Xususan, “Oyina” jurnalining 1913-yilning 15-noyabr 3-sonida S.Alizoda tomonidan eʼlon qilingan “Maktab va madrasalar islohoti biz uchun zarur” nomli maqolada maktab va madrasalarning yurtimiz rivojidagi ahamiyati haqida soʻz yuritilgan boʻlsa, Vadud Mahmud tomonidan “Inqilob” jurnalining 1924-yil 11-12-sonlarida eʼlon qilingan “Turk shoiri Ajziy” nomli maqolada Samarqandlik jadid Siddiqiy Ajziy va uning faoliyati haqida soʻz yuritilgan. Shuningdek, R.Arslonovning “Siddiqiy dunyoqarashi” nomli falsafa fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozgan dissertatsiya, Gʻaybulloh as-Salom tomonidan nashr etilgan “Ezgulikka chogʻlan odamzod” nomli kitob va boshqa adabiyotlarda samarqandlik jadid allomalar haqida soʻz yuritilgan. Ushbu maʼlumotlar mavzuning turli jihatlarini ochib berishga xizmat qilgan.

Samarqandlik jadid allomalar faoliyati tarixi mavzusini oʻrganish jarayonida mavzuga oid adabiyotlar tahlil qilindi. Maqolani tayyorlash jarayonida umumqabul qilingan tarixiy metodlar – ilmiylik, xolislik, tarixiylik, qiyosiy tahlil va ketma-ketlik tamoyillariga amal qilindi.

Sayid Rizo Alizoda Samarqand shahrida hunarmand oilasida tavallud topgan. U 1905-yildan eʼtiboran keng koʻlamli – xalqaro ahamiyatga molik jurnalist sifatida tan olingan [16]. Professor Gʻaybulloh as-Salomning guvohlik berishicha, bu komil va fozil inson asrimizning boshlaridayoq bosmaxonada oddiy harf teruvchilikdan-maktabdorlikkacha, munshiylikdan-muharrirlikkacha, lugʻatshunoslikdan-shoirlikkacha, juda koʻp ilmu hunarni bilgan, yorqin isteʼdod sohibi boʻlib tanilgan [7:86]. Sayid Rizo Alizodaning ilmiy-ommabop, publitsistik maqolalari, sheʼrlari, felyeton va pamfletlari oʻsha davrning nufuzli mahalliy va xorijiy nashrlarida chop etib borilgan. “Turkiston xabarlari”, “Buxoroi Sharif”, “Turon”, “Samarqand”, “Telegraf xabarlari”, “Sharq”, “Hurriyat”, “Mehnatkashlar tovushi”, “Ovozi tojik”, “Golos Samarkanda”, “Proletar”, “Zarafshon”, 1919-yilda oʻzi tomonidan asos solingan “Shuʼlai inqilob”, Eronda chop etiladigan “Tarbiyat”, “Ozod Eron”, “Sitorai Eron”, Turkiyadagi “Oqshom”, Ozarbayjondagi “Irshod” va “Iqbol”, Misrdagi “Chehranoma”, Qrimdagi “Tarjimon”, Qozondagi “Bizning taush”, Hindistondagi “Hablul matn” kabi nufuzli nashrlar shular jumlasidandir [6:31].

S.Alizoda “Nizomnoma”, “Qalam ahllariga daʼvat”, “Risolatul Ittihodiya”, “Din vojiblari”, “Morosilot”, “Islom madaniyati” kabi risolalari, 1917-1920-yillarda oʻzbek va tojik maktablari uchun nashr etilgan “Alifbe” kitoblari, ikki qismdan iborat “Tojik tili grammatikasi ikki jildli “Ruscha-tojikcha mukammal lugʻat” (S.Alizoda ushbu lugʻatni tuzuvchilaridan biri boʻlgan), “Saodat asri” asari, oʻsha davrning dolzarb muammolarini yoritib bergan maqolalari, hikoyalari, sheʼriy asarlari, serqirra tarjimonlik faoliyati bilan mashhur boʻlgan. Qolaversa 14 tilni mukammal bilgan S.Alizoda 1933-1937-yillar davomida Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetida arab va fors tillaridan dars bergan [14:110].

Sayid Rizo Alizoda xalqimizning asl farzandlari hisoblangan F.Xoʻjayev, A.Ikromov, A.Fitrat, A.Qodiriy, A.Choʻlpon, Usmon Nosirlar qatorida 30-yillar qatagʻonining qurboni boʻlgan. Keyinchalik esa sobiq sovet davridagi turgʻunlik yillarining beparvoliklari tufayli olimning hayot yoʻli va boy ijodiy merosini oʻrganish “unutilgan”. Uning boy kutubxonasi esa talon-taroj qilingan, baʼzi bir asarlari, xususan tarjima asarlari, nopok kimsalar tomonidan oʻzlashtirilgan. Ammo, mana shunday qiyinchiliklarga qaramasdan, olimning nabirasi Farhod Alizoda 50-yil davomida bobosining nomini va ijodiy merosini tiklash ishlarini olib bordi.

Said Rizo Alizodaning ilmiy pedagogik faoliyati nafaqat mamlakatimiz ilm fani ravnaqiga oʻzining munosib hissasini qoʻshdi, balki qoʻshni mamlakatlarda ham oʻzining nufuzli maʼrifatparvar ekanini namoyon qildi. Olimning jurnalistik faoliyati keng qamrovli jarayonga aylangan. Uning vatanparvarlik chiqishlari, qolaversa, mustamlaka zulmidan azob chekayotgan xalqlarga nisbatan hamdardligi kuyunchaklik bilan yozilgan va insonning yurak toʻridan joy oladigan koʻplab maqola va asarlarning dunyoga kelishiga sabab boʻldi. Said Rizo Alizoda mustamlaka Turkistonni istibdod, qoloqlik botqogʻi-dan qutqarishga va uni maʼrifatli millatlar darajasiga koʻtarish uchun qoʻlidan kelgan barcha vositalar bilan ish olib bordi. U bu yoʻlda tinmay zahmat chekdi. Olim Ozarboyjon va Qrimda chop etiladigan turkiy, Samarqand, Buxoro va Toshkentda chiqadigan mahalliy gazetalarda maorif masalalariga bagʻishlangan publitsistik maqolalar yozib turdi. Masalan, maqolalarining birida “Hamma bu badbaxtliklaru razolat, qashshoqligu safolat biz turkistonliklarni qoplab olishi sababi zamona madrasalarini sitamu faqirligidadur”, deb yozgan edi [1]. Saidrizo Alizoda jahon adabiyotidan turli asarlarni oʻzbek, fors, tojik tillariga oʻgiradi.

1937-yil dekabrida siyosiy chaquv natijasida hibsga olinadi. U 8-yil Samarqand-Toshkent-Tobolsk-Vladimir turmalarida oʻtirib, 1945-yil 24-dekabrda kasallik tufayli vafot etadi [17].

Siddiqiy-Ajziy (1864-1927) XX asr boshlarida yetuk shoir, tarjimon va mohir pedagog, usuli jadid maktablarining tashkilotchilaridan biri sifatida faoliyat koʻrsatdi. Uning koʻp qirrali faoliyati 1920-yillardayoq adabiyotshunoslar, pedagoglar eʼtiborini qozondi. Siddiqiy-Ajziy haqida adabiyotshunos Vadud Mahmud quyidagi fikrni bildirgan: “Boshlab Siddiqiy yaxshi texnikdur: soat va turli moshinalarni tuzatmoq ishiga mohirdur… Musiqa bilan ham ancha shugʻullangandur. Oʻz tilidan boshqa arab, fors, rus tillarini bilur… Samarqand jadidlarining boshida Behbudiy, Siddiqiy va jadid maktabining muallimlaridan Shakuriy oʻlaroq rasman takfir etishlarigʻa sabab boʻlgʻondur” [5].

Tursunqul (Rahim Hoshim) esa Ajziyning shoirlik salohiyati bilan birga, uning maktab va maorif sohasidagi fikrlariga ham eʼtibor qaratgan: “Ovrupo madaniyatiga yaqinlashish, asr texnika va hunaridan orqada qolmaslik uchun fan kerak edi. Bularning hammasini esa yolgʻiz maktab berur edi… Jadid adabiyoti, jadid matbuoti, jadidlarning soʻzlari har joyda maktabga bogʻlanadi” [12]. 1962 yilda R.Arslonovning falsafa fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan “Siddiqiy dunyoqarashi” dissertatsiyasi, 1965 yilda M.Fattayevning “Atoqli pedagoglarimiz” risolasi yaratildi. Unda Siddiqiy-Ajziy faoliyati haqida ham soʻz yuritilgan edi. 1967 yilda professor B.Qosimovning “Siddiqiy-Ajziy” [15:224-237] nomli maqolasi eʼlon qilindi.

Saidahmad Siddiqiy-Ajziy 1864-yilda Samarqandda tugʻildi. Saidahmad 5 yoshlarida otasi Hasanxoʻja vafot etadi. Onasi uni soatsoz usta Abdulqayumga shogirdlikka beradi. Usta tabiatan ancha xasis odam boʻlgani uchun Saidahmad nihoyatda qiynaladi [2:62]. Bunday mashaqqatlarga qaramay, tirishqoq Saidahmad soatsozli hunarini puxta oʻrganib oladi. Oila tebratish uchun toʻquvchilik, zargarlik, soatsozlik hunarlari bilan shugʻullanadi. Shu yillarda u Samarqand madrasalarida oʻqishni ham davom ettirdi [10:31].

Saidahmad oʻzining tugʻma (fitriy) qobiliyati tufayli mustaqil bilim olishga harakat qilgan. Birmuncha muddat Buxoro madrasasida oʻqidi, ammo, yoʻqchilik tufayli madrasani tugata olmadi. Talabalik vaqtlarida sheʼriyatga muhabbat qoʻydi. Ahmad Donish va uning “Navodirul-vaqoye” (“Nodir voqealar”) asari Saidahmadning ijodkor-maʼrifatparvar sifatida shakllanishida muhim ahamiyatga ega boʻlgan. U ayniqsa, Sharqning ulugʻ donishmandlari Abu Ali Ibn Sino, Umar Hayyom, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Bedil asarlarini, ularga yozilgan sharhlarni chuqur oʻrgandi. Shuning uchun Rahim Hoshim yozganidek, “Siddiqiy mafkura va oʻylashda oʻz chogʻdosh (muosir) va maslakdoshlaridan yuqori turadi. Uning xayoli keng, dunyoni koʻrishi atrofli, koʻzining ufqi vusʼatlidur” [8].

Siddiqiy-Ajziy 1890-yillarning oxirida Haj safariga otlanadi. Osiyo va Yevropaning sanoati taraqqiy etgan shaharlarida boʻladi. U qayerda boʻlmasin, u yerdagi taʼlim-tarbiya, maorif tizimi bilan tanishadi. Siddiqiy Ajziy 1901-yilda katta taassurot va ijodiy va amaliy rejalar bilan Samarqandga qaytdi. U otasidan qolgan bogʻini sotib, pishiq gʻishtdan Yevropa usulida maxsus maktab uchun bino qurdirdi. Bu jadid pedagoglari tomonidan qurilgan maktab uchun birinchi Yevropa tipidagi bino edi. Bu maktab Halvoyi qishlogʻi va uning atrofidagi oʻndan ortiq qishloqlar uchun maʼrifat maskani vazifasini bajarib keldi. Bino kunchiqar tomonga qaratib qurilgan boʻlib, unda ikkita katta xona (har bir xona 40 oʻquvchiga moʻljallangan edi), yogʻoch polli, shiftli, ikki xonada golland pechkasi bor edi. Maktabning tashqi peshtoqiga bino qurilgan 1903-yil sanasi gʻishtdan kungira chiqarib yozilgan. Xonalari keng, yorugʻ, havosi toza, derazalar koʻchaga qaragan. Maktab ochilgan yiliyoq butunlay yangi jihozlar, parta, doska, oʻqituvchi uchun stol-stul, koʻrgazmali vositalar, kurrai arz (globus), turli xaritalar, rasmlar, kitoblar bilan taʼminlangan. Siddiqiy darslarni oʻzi tuzgan dastur, oʻquv qoʻllanmalari, haftalik dars jadvali asosida olib bordi, davomatni tartibga solish, oʻquvchilar bilimini har kuni nazorat qilish uchun maxsus yoʻqlama daftar – jurnal joriy qildi [10:32].

Maktabning dovrugʻi nafaqat Halvoyi qishlogʻiga yoki Samarqand viloyatiga, balki butun Turkiston oʻlkasiga yoyildi. Maktabni koʻrgani, undan oʻrnak olgani uzoq-yaqin joylardan muallimlar kela boshladilar. Maktabning hammani hayratga solgan yana bir xususiyati shunda ediki, sinfda oʻzbek, tojik bolalari bilan birga rus bolalari ham oʻqir edi. Rus tilini oʻqitish ham yaxshi yoʻlga qoʻyilgan edi. Siddiqiyning sobiq oʻquvchisi, Samarqand tibbiyot instituti professori marhum G.N.Aleksandrov bu maktab va uning oʻqituvchisi Siddiqiyni katta minnatdorchilik bilan xotirlagan [10:32].

Siddiqiy Ajziy 1917-yil fevral inqilobidan keyin ijtimoiy harakatlarda qatnashgan. 1920-yillarning boshlarida Siddiqiyda kasallik paydo boʻladi va shu yilning oxirlariga kelib shoirning kasalligi ogʻirlashadi va davlat xizmatidan ketishga majbur boʻladi. 20-yillarda Samarqandda nashr etila boshlagan oʻzbekcha va tojikcha hajviy jurnallar “Mashrab”, “Mulla Mushfiqiy” hamda “Zarafshon” gazetasini tashkil qilishda faol ishtirok etgan. U “Mayna”, “Gina-Gina”, “Shashpar”, “Nayza”, “Tir”, “Gumnom”, “Olmos” kabi imzolar bilan satirik va yumoristik asarlar yozib turgan. Ajziy uzoq xastalikdan soʻng 1927 yil 15 iyunda Halvoyi qishlogʻida vafot etadi.

Abduqodir Shakuriy (1875-1943) Samarqandda birinchi “usuli jadid” maktabi ochgan, jadid pedagogikasining yirik namoyandasi Abduqodir Shakuriydir. Mahmudxoʻja Behbudiy oʻz “Vasiyatnoma”sida uni, tengdosh boʻlishiga qaramay, oʻziga juda yaqin olib, oʻgʻlonlari qatorida Vadud Mahmud bilan birga tilga oladi. Abduqodir Shakuriy oʻz zamondoshlaridan farqli ravishda oʻziga xos muallimlik tugʻma qobiliyatiga ega inson edi. Vadud Mahmudning «Turk shoiri Ajziy» [3], “Maorifimiz” [4] Tursunqul (Rahim Hoshim)ning “25-yillik pedagog” [13] maqolalarida olim haqidagi dastlabki maʼlumotlar berilgan.

Abduqodir Shakuriy 1875­yili Samarqand tegrasidagi Rajabamin qishlogʻida tugʻildi. Uning otasi Mulla Abdushukur sohibkor bogʻbon boʻlgan, Abduqodir 9 yoshida otasi halok boʻlib, uning tarbiyasi bilan toʻlaligicha onasi shugʻullangan. Onasi Roziyabibi oʻz uyida qiz bolalarni oʻqitgan. Oʻqituvchilikka havas Abduqodirga onasidan oʻtgan. U dastlabki maʼlumotni – xat-savodni onasining maktabida oldi, soʻngra Samarqandda Tillakori hamda Orifjonboy madrasalarida oʻqishni davom ettirdi. U talabalik yillarida ayniqsa musulmon Sharq pedagogikasining mumtoz namunalari — Unsurul Maoliy Kaykovusning «Qobusnoma», Shayx Muslihiddin Saʼdiyning “Guliston” va “Boʻston”, Alisher Navoiyning «Hayratul abror», «Mahbubul qulub», Husayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» kabi asarlarini sevib mutolaa qildi [10:41].

1901 yilning qish kuni Mulla Badriddin degan soatchi bir tatar tanishi Shakuriyni «usuli savtiya» maktabi ochishga undaydi va bunday maktab bilan tanishtirish uchim uni Qoʻqonga olib boradi. U yerda ochilgan “usuli savtiya” maktabi bilan tanishadi. Shundan soʻng olim otasidan qolgan mayda bogʻda bir shiypon (soʻri)ning ostida 25 oʻquvchiga moʻljallangan maktab ochadi [9].

A.Shakuriy 1903 yili Qoʻqon safaridan qaytganidan keyin maktabini butkul yangiladi, “usuli savtiya” usuliga asoslangan jadid maktabiga aylantirdi. Ammo, olimning qilgan ishlariga nisbatan koʻplab dashnomlar, hatto, tahdidlar kun sayin oshib bordi. Bunday tahdidlar uni oʻz hayotini baxshida etgan ishdan qaytara olmadi. Shakuriyni taʼqib va tazyiq qiluvchilar bilan bir qatorda uni qoʻllab-quvvatlovchilar ham topildi, u yakkalanib qolmadi. 1904-yilga kelib, uning maktabi besh sinf ibtidoiy va bir rushdiy sinfga ega boʻldi. Bu ishda unga Samarqandning maʼrifatli ziyolilari Hoji Abduqodir, Domullo Mahmud mudarris, ayniqsa, Siddiqiy-Ajziy yordam berdilar. Maʼlumotlarga qaraganda, birmuncha muddat Saidahmad Siddiqiy-Ajziy uning maktabida oʻzbek tilidan dars bergan. Ularning koʻmagi bilan Samarqand shahrida “usuli jadid” maktabining shoʻbalari ochildi. Shakuriy maktabida 140-150 oʻquvchi muntazam taʼlim olgan [10:42].

1904-yilda Abduqodir Shakuriy Turkistonda jadid harakatining karvonboshisi Mahmudxoʻja Behbudiy bilan tanishadi, ular oʻrtasida hamkorlik vujudga keladi [9]. Abduqodir Shakuriy 1906 yilda Qozonga, 1911-yilda Qrimga, undan Turkiyaga sayohat qiladi. Bu sayohatlardan asosiy maqsad “usuli jadid” maktablari faoliyatini yanada takomillashtirish, «usuli tadris»ning ham amaliy, ham nazariy asoslarini ishlab chiqish, darsliklar, oʻqituvchilar uchun uslubiy qoʻllanmalar yaratish edi.

1911 yilda Abduqodir Shakuriy “usuli jadid” maktablarining ikkinchi sinfi uchun «Jomeʼul hikoyat» (“Hikoyalar majmui”) nomli oʻqish kitobini yaratdi. A.Shakuriy ushbu «Jomeʼul hikoyat» oʻqish kitobiga Sharq mutafakkirlari Shayx Muslihiddin Saʼdiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylarning bolalarbop hikoya va sheʼrlari bilan bir qatorda L A. Krilov, L. N. Tolstoy kabi rus yozuvchilarining bolalar uchun maxsus yozilgan asarlaridan namunalar kiritgan. Nar bir hikoya oxirida, hamma maktab darsliklariga xos — tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi, “qissadan hissa” chiqariladi [10:43].

Umuman, A.Shakuriy “usuli jadid” maktablari uchun oʻnga yaqin darslik va qoʻllanmalar, majmualar yaratdi.

A.Shakuriy, S.Ayniy, M.Behbudiy, Hoji Muin va boshqa taraqqiyparvar pedagoglarning hamkorlikdagi faoliyatlari va ularning bu sohadagi muvaffaqiyatlari mutaassib ulamolarning xurujlarini, tahdidlarini yanada avjiga chiqardi. 1914 yil 3 yanvarda Ulugʻbek madrasasi jomesida juma namozidan keyin 5-6 ming namozxon oldida muazzin Mulla Abbos “usuli jadid” maktabdorlarini kofirlikda aybladi [11]. Bu nohaq ayblovni inkor etib, samarqandlik maorif va maʼrifat fidoyilarini butun Turkiston taraqqiyparvar ziyolilari matbuotda himoya qilib chiqdi.

Abduqodir Shakuriy faoliyati kurashlar jarayonida kamol topib borayotgan bir vaqtda Rusiya hukumati Turkiston oʻlkasi xalqlaridan mardikor olish haqida farmon eʼlon qildi. Mutaassib peshvolar ushbu farmondan foydalanib, Samarqandda faoliyat koʻrsatayotgan jadid pedagoglari, yozuvchilari va shoirlari Hoji Muin, Faxriddin Rojiy bilan birgalikda A.Shakuriyni ham mardikorlikka joʻnatdilar. U Minsk guberniyasi oʻrmonlarida daraxt kesish, xandaq qazish ishlari bilan mashgʻul boʻladi. U fevral inqilobi tufayli 1917 yil may oyida vataniga qaytadi va oʻzi sevgan pedagoglik faoliyatini davom ettiradi.

Abduqodir Shakuriy shoʻrolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918-yildan 1925-yilga qadar oʻzi tashkil qilgan 13- va 44-maktablarda direktor, ona tili va adabiyot oʻqituvchisi sifatida faoliyat koʻrsatdi, oʻnlab oʻqituvchilarni tarbiyalab yetishtirdi. Lekin 1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab mamlakatda oʻz mavqeini mustahkamlab olgan shoʻrolar “eski” ziyolilarni taʼqib qilish, ularni maʼnan va jisman sindirish, zoʻravonlik yoʻliga oʻtdi. U 1925 yildan boshlab to qatagʻon yillariga qadar bogʻbonlik bilan mashgʻul boʻldi. Abduqodir Shakuriy 1943 yilda Stalin qatagʻoni qurboni boʻldi.

Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, XX asr boshlarida yurtimizda faoliyat yuritgan jadid mutafakkirlari tomonidan xalqimizni ilm-maʼrifatli qilishda katta ishlar amalga oshirildi. Ular tomonidan ochilgan yangi usul maktablari yoshlarga zamonaviy ilm-fan sirlarini oʻrgatishda muhim ahamiyatga ega boʻldi. Ammo mustamlakachilik sharoitida bunday ishlarni amalga oshirish oson kechmadi. Turkistonni jaholatda ushlab turishni istovchi mustamlaka maʼmuriyat va mahalliy mutaassib kuchlar bunday maktablar faoliyatiga qattiq qarshilik koʻrsatdi. Jadid maktablarini tashkil qilgan jadid mutafakkirlari borasida ham shunday fikrni bildirish mumkin. Ular mustamlaka maʼmuriyati tomonidan turli yoʻllar bilan siquvga olindi va faoliyatiga chek qoʻyildi. Shunday boʻlsa-da, ular amalga oshirgan ishlar izsiz ketmadi. Jadidlar tomonidan tashkil etilgan maktablarda savod chiqargan yoshlar orasidan keyinchalik yirik ziyolilar va olimlar yetishib chiqdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Alizoda S. Maktab va madrasalar islohoti bizga zarur. “Oyina” gazetasi, 1913-yil 15-noyabr (3-son).
2. Arslonov R. Siddiqiy dunyoqarashi. Falsafa fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.
3. Vadud Mahmud. Turk shoiri Ajziy. “Inqilob” jurnali, 1924-yil, 11-12-sonlar.
4. Vadud Mahmud. Maorifimiz. “Kambagʻallar tovushi” gazetasi, 1933-yil, 22-iyun.
5. “Inqilob” jurnali, 1924-yil 11-12-sonlar.
6. Ismoilov Gʻ. Gulob (Rozovыy napitok). – T.: Yosh gvardiya, 1982. – B.31.
7. Istoriya Samarkanda. (Avtorskiy kollektiv) – T., 1970, T.II. – S.86.
8. “Maorif va oʻqitgʻuchi” jurnali, 1928-yil, 3-son.
9. “Maorif va oʻqitgʻuchi” jurnali, 1926-yil, 4-son.
10. “Sogʻlom avlod uchun” jurnali, 2005-yil, avgust oyi, 8(112)-son. – B.31.
11. “Turkiston viloyatining gazeti”, 1914-yil, 8-son.
12. Tursunqul (Rahim Hoshim). Siddiqiy toʻgʻrisida mulohazalar. “Maorif va oʻqutgʻuchi” jurnali, 1928-yil, 3-son.
13. 25-yillik pedagog. “Maorif va oʻqitgʻuchi” jurnali. 1926-yil, 4-son.
14. Xoʻjayev Erkin. Samarali yillar yogʻdusi. – Samarqand, 2001. – B.110.
15. “Sharq yulduzi” jurnali. 1967-yil, 11-son. – B.224-237.
16. Gʻaybulloh as-Salom. Ezgulikka chogʻlan odamzod. – T.: Sharq, 1997. 2-kitob.
17. https://zarnews.uz/post/saidrizo-alizoda-1887-yil-15-fevralda-samarqandda-tavallud-topgan

JONIBEK JUMAYEV,
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi ilmiy xodimi