БУЮК МУҲАДДИСЛАР ДЎСТЛИГИ

Мовароуннаҳрнинг икки буюк муҳаддиси Имом Доримий ва Имом Бухорий нафақат бир даврнинг уламоси, балки ўрталарида яқин дўстлик муносабатлари қурилган ҳамфикр, ҳаммаслак олимлардир. Бири устоз, иккинчиси шогирд мақомида бўлса-да, тарих уларнинг биродарлик ришталарини кўпроқ мадҳ этган.

Имом Доримий Бухорийдан 13 йил олдин, 797 йил Самарқандда туғилган. Бухорий эса 810 йили Бухорода таваллуд топган. Орадаги ёш фарқи сабаб Доримий нисбатан эртароқ машҳурликка эришган. Имом Бухорий ҳали илмнинг илк босқичлари чоғида Доримийнинг номи Миср ва Шомгача етиб борган эди.[1]

Айнан ёш фарқи Доримийнинг устоз, Бухорийнинг шогирд мақомида туришининг асоси бўлган дейишимиз мумкин. Улар орасида устоз-шогирд муносабати бўлганини манбалар тасдиқлайди. Бухорий “Саҳиҳул Бухорий”дан бошқа асарларида Доримийдан ривоят қилган. Шунингдек, Доримий Имом Муслим, Абу Довуд ва Термизий каби муҳаддис уламоларнинг ҳам устозидир.[2]

Бу икки дўстни Муҳаммад ибн Башшор шундай эътироф этади: “Дунёда тўртта буюк ҳофиз бор. Булар: Райда Абу Зуръа, Нишопурда Имом Муслим, Бухорода Имом Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий, Самарқандда Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон Доримий”.[3]

Муҳаддислар ўн биринчи табақа ровийлар оиласига мансубдир. Ибн Ҳажар Асқалоний саҳобалардан бошлаб ривоят асрининг сўнгигача бўлган ровийларни ўн икки табақага ажратган. Ўн биринчи табақага таба тобеиндан ривоят қилганларни киритган бўлиб, Доримий[4] ва Бухорийни[5] мазкур табақа вакиллари сифатида қайд этган.

Доримий ҳам Бухорий сингари олий санад соҳибидир. Унинг “Сунан”ида уч ровийли 23 та ҳадис мавжуд. Бухорийнинг “Саҳиҳ”ида эса бундай ҳадислар сони 22 та. Доримийнинг шогирди ва “Сунан” ровийларидан бири Исо ибн Умар мазкур ҳадисларни тўплаб, “Сулосиёти Доримий” номи билан илм аҳлига тақдим этган.[6] Ушбу асар Абдулҳамид Шануҳа тарафидан “Сулосиётул Бухорий, ат-Термизий, Ибн Можа, ад-Доримий” номли китобга киритилган. У 1985 йил Байрутда нашр этилган. 1986 йил Дамашқда Али Ризо Абдуллоҳ ва Аҳмад Барза таҳқиқи билан нашр этилган нусхада эса 15 та сулосий ҳадис жой олган.[7] Ушбу нашрда такрорланган ҳадислар чиқариб юборилгани сабабли уларнинг сони камайган бўлиши мумкин. Чунки Имом Бухорийнинг “Сулосиёти”да ҳам ҳадислар санад жиҳатидан 22 та бўлса-да, матнга кўра 17 тадир.[8]

“Сунани Доримий” ва “Саҳиҳул Бухорий”да услуб жиҳатдан баъзи ўхшашлик кўзга ташланади. Масалан, боблар учун танланган номлар муаллифларнинг фиқҳий ва ақидавий қарашларини ифода этади. Ўрни келганда ҳадисларни такрорлашда ҳам ўхшашликни кўрамиз. Айниқса ҳар  икки асарда мавжуд “Риқоқ” (“Зуҳдга тарғиб”) бўлимидаги 25 та бобга бир хил ёки ўта ўхшаш ном танлангани эътиборга моликдир. “Соғлик ва бўш вақт”, “Тилни сақлаш ва сукут”, “Дунё неъматлари” сингари номлар шулар жумласидан.[9]

Доримий Имом Бухорийни жуда ҳурмат қилган. Қадрини, даражасини муносиб баҳолаган. Бу олимнинг тилидан чиққан қуйидаги эътирофларда яққол намоён бўлади:

Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон Доримийдан Солим ибн Абу Ҳафсанинг ҳадиси ҳақида сўрашди. Имом Доримий: “Биз Муҳаммад ибн Исмоил билан бирга ҳадис ёзган эдик. Шунда Муҳаммад ибн Исмоил: “Солим заифдир”, деган эди”, деди. “Ўзингиз нима дейсиз?” дейилган эди, у: “Муҳаммад мендан кўра билувчироқ эмасми?” мазмунида жавоб берди. Шунингдек, бу ривоят икки муҳаддиснинг бир дарс ҳалқасида бўлгани, қанчадир муддат биргаликда таълим олганини ҳам ифодалайди.

Сулаймон ибн Мужолид бундай дейди: “Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон Самарқандийдан Муҳаммад ҳақида сўрадим. У: “Муҳаммад ибн Исмоил энг билимдонимиз, фақиҳимиз, илдизигача англовчи ва энг изланувчимиздир”, деб жавоб берди”.

Абу Саид Муаддиб ҳикоя қилади: “Абдуллоҳ ибн Абдураҳмондан эшитдим: “Муҳаммаднинг ҳадис ўрганиши бизнинг ўрганишимизга ўхшамасди. У бирор кишининг ҳадисини муҳокама қилса, унинг шахсиятини ҳам тўлиқ ўрганиб чиқарди”.[10]

Абдуллоҳ ибн Абдураҳмоннинг котиби Исҳоқ айтади: “Абдуллоҳ мендан Муҳаммад ибн Исмоилнинг “Адабул муфрад” китоби ҳақида сўради. “Мутолаа қилишим учун китобни менга келтириб бергин”, деди. Китобни олиб, уч ойча ўқиди. Ундан китобни қайтариб олаётиб: “Бирор ортиқча гап ёки заиф ҳадисга кўзингиз тушдими?” дедим. У: “Ибн Исмоил одамларга фақат саҳиҳ ҳадис айтади. Муҳаммаднинг ҳадислари инкор қилинмайди”, деди”.[11]

Мазкур эътирофларга мос равишда Имом Бухорий ҳам устозига нисбатан ҳурмат ва эҳтиром кўрсатар эди. Исҳоқ ибн Аҳмад айтади: “Биз Муҳаммад ибн Исмоил Бухорийнинг ёнида ўтирган эдик. Унга Имом Доримийнинг вафот этгани ёзилган мактуб келди. У бундан изтиробга тушиб, мункайиб қолди, кейин бошини кўтариб, истиржо айтди. Кўз ёшлари ёноқларига туша бошлади. Умрида ҳеч шеър ўқимаган Бухорийнинг оғзидан қуйидаги мисралар тўкилди:

“Охирида қолсанг дўстларинг ўлими аччиғини тотишга мажбурсан,

Аммо сенинг ўлиминг янада кўпроқ маҳзунлик берди”.[12]

Буюк муҳаддисларнинг ўзаро муносабати ҳам буюк эди. Олимларга хос одоб, бир бирига нисбатан чексиз ҳурмат-эҳтиром уларнинг гўзал тарихини янада ибратли қилиб кўрсатади. Суннатни тирилтириб, унинг софлигини таъминлашда бемисл хизмат қилган бу икки муҳаддиснинг дўстлик алоқалари ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўгитлари устига қурилган эди. Улар қолдирган илмий мерос ҳам алломалар ҳаётига ҳамоҳанг ёнма-ён ўрганиб, фойдаланиб келинмоқда.

Усмонхон МУҲАММАДИЕВ,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими