ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИДА СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ТИЗИМИ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИНИНГ ТАКОМИЛЛАШТИРИЛИШИ

Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш соҳаси тараққиётида унинг ҳуқуқий асосларининг яратилиши ва такомиллаштирилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Мустақиллик йилларида соғлиқни сақлаш соҳасида амалга оширилган ислоҳотлар натижасида аҳоли саломатлигини сақлашнинг янгиланган тизими шакллантирилди. Мазкур тизим фаолияти натижасида энг замонавий технологиялардан фойдаланган ҳолда даволаш усуллари кенг миқёсда ривожланди. Аммо, шунга қарамасдан, мазкур соҳанинг ривожланишига халақит берувчи бир қанча омилларнинг ҳозирга қадар сақланиб қолаётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Бундай муаммолар эса соҳа ҳуқуқий асослари йўналишида ҳам кузатилди. Шу сабабдан, тизим ҳуқуқий асосларининг такомиллаштирилиши жараёнини ёритиш ва уни илмий таҳлил қилиш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади.

Мустақиллик йилларида аҳолининг сифатли тиббий хизматдан фойдаланиши 1996 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида”ги Қонуни билан мустаҳкамланди[7]. Ушбу Қонунни амалиётга татбиқ этиш мақсадида 1998 йил 10 ноябрда “Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастури тўғрисида”ги Президент Фармони эълон қилинди[9]. Ушбу Фармон замонавий талабларга жавоб берадиган ва Республиканинг барча ҳудудларида аҳолига малакали хизмат кўрсатадиган яхлит тизимни шакллантиришда муҳим омил бўлди. Аммо, шунга қарамасдан, соҳа тараққиётига халал берувчи бир қанча омилларнинг сақланиб қолаётганлиги тизим фаолиятини янги босқичга кўтариш вазифасини кун тартибига қўйди.

Соҳа тараққиётини янги босқичга кўтариш Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг сайловолди дастурида ҳам назарда тутилган эди. Шу билан бирга, Президентимизнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқида ҳам бу борадаги вазифалар эълон қилинди. Жумладан, Президентимиз: “Биз учун бебаҳо бойлик бўлган инсон саломатлигини асраш мақсадида соғлиқни сақлаш соҳасини, энг аввало, унинг бирламчи бўғинидаги бўлинмалари ва қишлоқ врачлик пунктларининг фаолиятини тубдан такомиллаштириш, тез тиббий ёрдам ва юқори технологиялар асосида хизмат кўрсатадиган, ихтисослашган махсус марказларни янада ривожлантириш юзасидан чора тадбирлар комплексини амалга ошириш Ҳукуматнинг эътибор марказида бўлиши даркор” [1] дея айтиб ўтган эди. Ушбу вазифаларнинг кун тартибига қўйилиши соҳа ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришни талаб қилди. Шу сабабдан ҳам мазкур тадбирларнинг амалга оширилиши учун соҳа ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш ишлари бошланди. Жумладан, “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони эълон қилинди [2]. Мазкур ҳужжатнинг тўртинчи йўналиши “Ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишлари”га бағишланган бўлиб, унинг “Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва соғлиқни сақлаш тизимини такомиллаштириш, хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш” деб номланган 2- бандида аҳоли саломатлигини асраш борасида амалга оширилиши лозим бўлган тадбирлар рўйхати келтирилди[14]. Ушбу вазифаларни амалга ошириш учун 78 та туман тиббиёт бирлашмасини, 7 та шаҳар ва 2 та вилоят кўп тармоқли тиббиёт марказини қайта қуриш, тез тиббий ёрдам хизматини 1200 та махсус автотранспорт билан таъминлаш режалаштирилди[3].

2017 йилда соҳанинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришга қаратилган қатор ҳужжатлар қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” (2017 йил 16 март)ги Фармони, шунингдек, “Дори воситаларини ва тиббиёт буюмларини сотиш, фармацевтика фаолиятини лицензиялаш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” (2017 йил 14 февраль), “Соғлиқни сақлаш соҳасида хусусий секторни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” (2017 йил 1 апрель) [4], “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасида онкология хизматини янада ривожлантириш ва аҳолига онкологик ёрдам кўрсатишни такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида” (2017 йил 4-апрель), “Ўзбекистон Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” (2017 йил 20 июнь), “Аҳолини дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” (2017 йил 17 июль), “2018-2022 йиллар даврида болаларда туғма ва ирсий касалликларни барвақт аниқлаш Давлат дастури тўғрисида” (2017 йил 25 декабрь), “Ўзбекистон Республикасида одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик тарқалишига қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” (2018 йил 25 январь), “Шошилинч тиббий ёрдам тизимини жадал такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”(2018 йил 25 январь)ги қарорлари эълон қилинди.

Ҳукумат томонидан қабул қилинган янги фармон ва қарорлар замон талаблари асосида ишлаб чиқилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йилда эълон қилинган “Тез тиббий ёрдам кўрсатиш тизими фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги Қарорида [6] назарда тутилмаган жиҳатлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йилдаги “Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонида [5] ўз аксини топди. 2018 йилда қабул қилинган “Шошилинч тиббий ёрдам тизимини жадал такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” Қарорида[15] эса ушбу тизимни ривожлантиришнинг энг муҳим йўналишлари, тез тиббий ёрдам хизмати сифати ва натижадорлигини ошириш, шошилинч тиббий ёрдам соҳасида илмий тадқиқотлар доирасини кенгайтириш, шунингдек, халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш чора – тадбирлари белгиланди. Жумладан, шу кунга қадар Республика шошилинч тиббий ёрдам маркази асосан, тез тиббий ёрдам кўрсатишга ихтисослашган муассаса бўлиб келган эди. Лекин, афсуски, бу тизимда энг янги илмий тадқиқотлар олиб борилиши жараёнига етарли эътибор берилмади. Мазкур муаммони бартараф этиш мақсадида Президент Фармонининг 3-бандига асосан, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Республика шошилинч тиббий ёрдам маркази Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази деб қайта номланди[5] ва унинг фаолиятида шу соҳа бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилиши белгиланди. Шу билан бирга, ҳозирги кунда тез тиббий ёрдам бригадалари томонидан бажарилаётган чақириқларнинг 30 фоизи инсон ҳаётига хавф туғдирмайдиган сурункали касалликлар бўйича бажарилаётгани аниқланди [10]. Шу сабабдан, 103 телефон рақами орқали тушаётган ҳар бир чақириқни, унинг устуворлик ва шошилинчлик даражасидан қатъий назар, сўзсиз бажариш қоидасига асосланган ва шу кунга қадар ўзини оқламаган ташкилий тузилманинг бартараф этилиши, барча тез тиббий ёрдам станциялари қошида тез тиббий ёрдамни чақиришга мўлжалланган туну кун ишлайдиган, ягона телефон рақамининг узлуксиз фаолиятини таъминлайдиган Call – марказлар ташкил этилиши белгиланди[10].

Шу билан бирга, ҳозирги кунга қадар тиббиёт муассасалари томонидан тез тиббий ёрдамни асоссиз равишда рад этиш ҳолатлари асосий муаммолардан бири бўлиб келди. Шу сабабдан ҳам қарорда бундай салбий ҳолатни бартараф этиш юзасидан вазифалар белгиланди. Жумладан, қарорнинг 10-бандида Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги бир ой муддатда тиббиёт муассасалари раҳбарларини мазкур муассасалар томонидан шошилинч ва кечиктириб бўлмайдиган тиббий ёрдам кўрсатиш асоссиз равишда рад этилганлиги учун Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига маъмурий жавобгарликка тортишни назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига таклиф киритсин[15] дея белгиланди.

Фармацевтика фаолиятини тартибга солиш бўйича ишлаб чиқилган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар йўналишида ҳам бир қанча ўзгаришлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 февралдаги “Дори воситаларини ва тиббиёт буюмларини сотиш, фармацевтика фаолиятини лицензиялаш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори қабул қилинди. Мазкур Қарорнинг қабул қилиниши Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 7 апрелдаги “Фармацевтика ва тиббиёт фаолиятига лицензия беришни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорининг тубдан янгиланишига олиб келди. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йилдаги “Фармацевтика ва тиббиёт фаолиятига лицензия беришни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорида лицензия берувчи орган сифатида Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги белгиланган бўлиб[11], бу ўз даври учун тўғри қарор бўлса-да, кейинчалик лицензия берилишининг марказлаш-тирилиши лицензия олувчилар учун, айниқса, узоқ чекка ҳудудлардан келган талабгорларга бир қанча ноқулайликларни туғдирар эди. Шу сабабдан ҳам янги қарор асосида мазкур камчиликлар бартараф этилди. Жумладан, 2017 йил 1 апрелдан бошлаб фармацевтика фаолиятининг тури – дори воситалари ва тиббиёт буюмларини чакана сотишни лицензиялаш Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари томонидан амалга оширилиши белгиланди[13]. Шу билан биргаликда, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 12 майдаги қарори асосида “Дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация қилишни лицензиялаш тартиби тўғрисидаги Низом”, “Дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация қилиш учун лицензия бериш бўйича ҳудудий комиссиялар тўғрисида Низом”, “Дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация қилиш учун лицензия бериш бўйича ҳудудий комиссияларнинг намунавий таркиби” ва “Фармацевтика фаолиятини (дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация қилиш бундан мустасно) лицензиялаш тартиби тўғрисидаги Низом”лар тасдиқланди [12]. Мазкур Низомларнинг қабул қилиниши соҳа фаолиятининг янада такомиллаштирилишида муҳим аҳамиятга эга бўлди.

Тадбиркорлик субъектларининг ҳужжатларни расмийлаштириш жараёнидаги ортиқча сарф харажатларни қисқартириш ва уларга янада кенгроқ имконият ва шароитлар яратиш мақсадида ҳам “Дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация қилишни лицензиялаш тартиби тўғрисида”ги Низомга ҳам тегишли ўзгартиришлар киритилди. Жумладан, мазкур Низом асосида дори воситалари ва тиббий буюмларни чакана реализация қилишни лицензиялаш тадбиркорлик субъектларига «ягона дарча» тамойили бўйича давлат хизматлари кўрсатиш ягона марказлари ёки Ўзбекистон Республикаси интерактив давлат хизматлари кўрсатиш ягона портали орқали амалга оширилиши белгиланди [12]. Бу эса ўз навбатида, тадбиркорлик субъектларининг бу борадаги имкониятларини кенгайтиришга ёрдам берди.

Янги низом аввалгисидан кўра аниқлик даража-сининг юқорилиги ҳамда мазкур фаолият туридаги ҳар бир майда деталларнинг назарда тутилганлиги билан ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Жумладан, 2-илованинг “Дорихона хоналари ва асбоб-ускуналарига қўйиладиган талаблар” ва “Дорихона хоналарини ёритиш ва санитария жиҳатдан ободонлаштириш” деб номланган 2 ва 3-бандларида назарда тутилган қоидалар замон талабларини ўзида акс эттирди. Хусусан, дорихоналарнинг остонасидан тортиб шифтигача, витриналардан тортиб ёритгич ускуна-ларигача бўлган барча жиҳатлар ҳисобга олинди.

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, 2017 йилда соғлиқни сақлаш соҳаси ҳуқуқий асосларининг такомиллаштирилиши борасида катта ишлар амалга оширилди. Жумладан, мазкур йилнинг октябрь ойига қадар бўлган даврда соҳани янада ривожлантириш, тиббий хизматлар кўлами ва сифатини оширишга қаратилган 30 га яқин Фармон ва қарорлар қабул қилинди [8]. Мазкур даврда амалга оширилган ишларни шартли равишда икки қисмга бўлиш мумкин.

Соҳа ҳуқуқий асосларининг бир қисми замон талаблари асосида янгиланди. “Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, “Дори воситалари ва тиббиёт буюмларини сотиш, фармацевтика фаолиятини лицензиялаш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” Қарори ва бошқа ҳужжатлар соҳанинг принципиал жиҳатдан янгича ёндашув асосида фаолият юритишига асос бўлди.

Соғлиқни сақлаш соҳасида ҳуқуқий норматив ҳужжатларнинг бир қисми янгидан тасдиқланди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Соғлиқни сақлаш соҳасида хусусий секторни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”, “2018-2022 йиллар даврида болаларда туғма ва ирсий касалликларни барвақт аниқлаш Давлат дастури тўғрисида” ва бошқаларнинг қабул қилиниши соғлиқни сақлаш тизимида янги йўналишларнинг янада ривожланишига кенг йўл очди.

Юқорида номлари келтирилган фармон ва қарорларда мавжуд камчиликлар кўрсатилиши билан биргаликда уларни бартараф этишнинг принципиал янги йўналишлари белгилаб берилди. Бу эса ўз навбатида соҳа тараққиётини янги босқичга олиб чиқиш учун шароит яратди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга қурамиз / Ўзбекистон овози., 2016 йил 15 декабрь № 150 (32.209) – сон.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони //Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида/ Халқ сўзи, 2017 йил 8-февраль. № 28 (6722).
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонига шарҳ/ Халқ сўзи, 2017 йил 8-февраль. № 28 (6722).
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 апрелдаги “Соғлиқни сақлаш соҳасида хусусий секторни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2863-сон қарори/ Халқ сўзи. 2017 йил 4- апрель, № 66 (6760)-сон.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони: «Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами 2017 йил 22 март № 11(771)-сон. –Б. 4-8. 152 –модда.
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. Тез тиббий ёрдам кўрсатиш тизими фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида// Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами 2009 йил 21-сон 250 –модда.
7. Ўрозов А. Фарзандлари соғлом юртнинг келажаги буюкдир/ Халқ сўзи. 2017 йил 6 январь. № 4(6698).
8. ЎзА. Тиббиёт соҳасидаги ислоҳотлар аҳолининг ҳаётдан розилиги, эл-юртимиз тараққиётига хизмат қилсин/ Халқ сўзи. 2017 йил 19 октябрь. № 211(6905)
9. https://lex.uz/docs/221286
10. http://www.minzdrav.uz/uz/documentation/detail.php?ID=54375
11. https://lex.uz/docs/1612268
12. https://lex.uz/docs/3204383
13. https://lex.uz/docs/3116131
14. uz/docs/3107036
15. lex.uz/docs/3524650.

САНЖАРБЕК ДЖУМАНОВ,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими,
тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)