Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Islomni yetkazish va bayon qilish vazifasi yuklatilgan Paygʻambarimiz (s.a.v) va birinchi navbatda xitob qilingan qavm arablar ekani maʼlum. Ammo Islom faqat bir xalqqa emas, balki butun insoniyatga yuborilgan, yaʼni umuminsoniy din ekani va buning amalga oshishi uchun oʻz izdoshlarini masʼul qilgani ham alohida haqiqatdir. Shuningdek, bu masʼuliyatni anglagan ilk musulmon nasllarning azmu shijoati bilan daʼvat va daʼvat chegaralari tezda kengayib, natijada arablar bilan birga arab boʻlmagan koʻplab millatlar, jamoalar – ajamlar ham islomni qabul qilgan. Shuningdek, Islomning irqchilik va qabilachilikni qoralab, yagona ustunlik ilm va taqvo bilan taʼminlanishi mumkinligi haqidagi asosiy qoidasi natijasida islomni qabul qilgan kishilar islomiy ilmlarga yoʻnalib, bu sohada gʻayrat koʻrsatganlar. Shunday qilib, hijriy ikkinchi asrning boshlarida mavoliylar, yaʼni arab boʻlmagan musulmonlar diniy ilmlarda ustunliklari bilan maqtalgan, arablar esa ozchilik tomonda qolgan. Ammo bu holat, ayniqsa, Umaviylar davrida arablarning qabilachilik va jamiyatdagi yuqori maqomlariga qarshi koʻrsatilgan harakati natijasi sifatida ham baholanadi. Shuningdek, ushbu ilmlar bilan shugʻullanish, ilgari madaniyatdan uzoq, oddiy va koʻchmanchi hayot kechirgan ummiy arablar emas, balki muqim hayotni qabul qilgan madaniy jamiyatlarning ishi boʻlishi mumkinligini taʼkidlovchilar ham bor. Rostini aytganda, biografik asarlar koʻzdan kechirilganda, «mavlo» deb qayd etilib, “roviy”, “muhaddis”, “faqih”, «mufassir» va “olim” kabi sifatlar bilan tavsiflangan shaxslar juda koʻpchilikni tashkil etgani ayon boʻladi. Hadis usuli kitoblarida ham «maʼrifatul mavoliy minar ruvot val ulamo» sarlavhasi ostida mavoliy roviy va ulamolarga bagʻishlangan maxsus boʻlim ajratilishi masalaning ahamiyatini koʻrsatishi jihatidan diqqatga sazovordir. Baʼzi manbalar va tadqiqotlarda ham mavoliylarning ilmdagi ustunliklari bilan birga Paygʻambarimiz (s.a.v)ning hadislarining til va uslubini buzganlari, oʻtmish madaniyatlari /isroiliy rivoyatlarni islomga olib kirganlari, hatto islom dushmanligi yoki millatchilik sababli hadis toʻqish faoliyati bilan shugʻullanganlari haqida ham soʻz yuritiladi. Shu bilan birga, islomning ilk yillari, Umaviylar va Abbosiylar davrlari bilan bogʻliq mavoliylarning siyosiy, maʼmuriy, ijtimoiy-madaniy taʼsir va rollari haqida turli tadqiqotlar olib borilgan boʻlsa-da, ularning hadis rivoyatlaridagi ijobiy yoki salbiy taʼsirlari haqida mustaqil va keng qamrovli tadqiqot olib borilmagan. Shuning uchun bu mavzuni alohida koʻrib chiqishni maʼqul topdik.
«Mavoliy» soʻzi «mavlo»ning koʻpligi boʻlib, “valaya” ildizidan kelib chiqqan. Bu ildizga tegishli asosiy masdarlar esa “valiy”, “viloyat”, «valoyat» va «valo»dir. “Valiy” va «valo» yaqinlik maʼnosini anglatadi. Shuningdek, «valo» bir narsaga ega boʻlish va mulkdor boʻlishni anglatadi. “Viloyat” va «valoyat» esa umumiy yordam maʼnosini anglatadi. Ammo “viloyat” koʻproq boshqaruv va hokimiyat maʼnosini oʻz ichiga oladi[1]. Shu ildizdan kelib chiqqan «mavlo» esa ham ismi foil, ham ismi mafʼul maʼnosida koʻplab maʼnolarda qoʻllaniladi[2]. Shunga koʻra, «mavlo» soʻzi xoja, qul, ozod qiluvchi, ozod qilingan, neʼmat beruvchi, neʼmat berilgan, ittifoqchi, sherik, doʻst, yordamchi, doʻst, amaki oʻgʻli, yaqin qarindosh va qoʻshni kabi maʼnolarni anglatadi[3].
Qurʼoni karimda «Bilib qoʻyingizki, Alloh sizlarning xojangizdir (mavloingizdir). U qanday yaxshi xoja (mavlo) va naqadar yaxshi madadkordir»[4]. “Bunga sabab imon keltirganlar Allohning doʻsti (homiysi) ekani va kofirlarga esa hech qanday homiy (mavlo) yoʻq ekanidir”[5] maʼnosini anglatadigan oyatlarda Alloh taologa yordamchi, doʻst, ega, himoyachi, ehson qiluvchi, yaxshilik qiluvchi maʼnolarida mavlo deyilgan[6]. Shuningdek, Qurʼonda «mavlo» soʻzi, Zakariyo paygʻambarning soʻzi sifatida kelgan «Meni ortimda qoladigan qarindoshlarim (dinni zoye qilib yuborishlari)dan xavfdaman»[7] maʼnosini anglatadigan oyatda, koʻplikda yaqin qarindosh va merosxoʻrlar maʼnosida qoʻllanilgan[8]. Shuningdek, oʻxshash maʼnoda boshqa bir oyatda shunday keltirilgan: « Har bir kishi uchun ota-ona va qarindoshlar qoldirib ketgan (meros)dan (oluvchi) merosxoʻrlar (mavoliy) qilib qoʻydik»[9].
Baʼzan «mavlo» bir masʼuliyatni oʻz zimmasiga olgan maʼnosida «voliy» soʻzi bilan bir xil maʼnoda qoʻllaniladi[10]. Nikohlanadigan ayol haqidagi ikki turli rivoyatdan birida «voliysining iznisiz»[11], boshqasida «mavoliysining iznisiz»[12] degan hadislar buning misolidir[13]. Shuningdek, umumiy holda hadislarda mavlo va mavoliy atamalari baʼzan xoja, baʼzan esa ozod qilingan qul maʼnosida qoʻllaniladi[14].
Yuqoridagi misollarda keltirilgan mavlo soʻzi johiliyat davrida ham, islomda ham koʻproq koʻplik shaklida mavoliy deb ham istilohiy maʼno, ham qoʻllanish sohasiga koʻra xilma-xillik kasb etgan. Endi bu maʼnoda mavoliy tushunchasi va turlarini koʻrib chiqamiz.
Avvalgi sarlavha ostida yordamchi, doʻst, qarindosh, amaki oʻgʻli, qoʻshni va hokazo kabi koʻplab maʼnolarni anglatgan mavlo soʻzi, johiliyat davrida avvalo ozod qilingan qul maʼnosida qoʻllanilgan. Bu «itq» yoki “ataka” mavlosi deb ataladi. Shuningdek, oʻsha davrda jamiyatda mavjud boʻlgan qabilachilik va qonli nizolar sababli taraflar oʻrtasida yordamlashish va himoya qilishga qaratilgan shartnomalar natijasida yuzaga kelgan bir turdagi valo ham borki, bu «aqd» yoki «hilf» mavlosi deb ataladi. Davrning yana bir doʻstlik sababi esa har qanday qabilaning mavoliylaridan bir ayolga uylanish orqali yuzaga kelgan “rahim” mavloligidir. Johiliyat arablarida “ataka”, «hilf» va “rahim” boʻlib, asosiy uch turdagi mavoliy guruhi mavjud boʻlgan[15].
Islomda mavoliy tushunchasi
Johiliyat davriga tegishli boʻlgan turli maʼno va qoʻllanilishlarini koʻrib chiqqanimiz mavlo yoki mavoliy tushunchalari islom davrida qoʻllanilishi va turi jihatidan qisman oʻzgarish va rivojlanish koʻrsatgan, mazkur tushunchalar bu davrga tegishli manbalarda “ataka”, “islom” va «hilf» mavlosi deb asosiy uchta sarlavha ostida koʻrib chiqilgan[16]. Biz ham quyida shu sarlavhalar ostida, mavzumizni yorituvchi aniq nuqtalarni oldinga chiqarib, davrning valo turlarini koʻrib chiqamiz.
Islom mavoliyligi – musulmon boʻlmagan shaxsning islomni qabul qilishiga sababchi boʻlgan kishi bilan oʻrtasida paydo boʻlgan doʻstlikning nomidir[17]. Bu yaqinlik natijasida yangi musulmon boʻlgan shaxs islomni qabul qilishga sabab boʻlgan kishining mavlosi hisoblanib[18], qabilasiga nisbat qilinadi. Masalan, baʼzi asarlarda Buxoriyning (v. 256/869) biografiyasi zikr qilinganda Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Mugʻiyra Juʼfiy mavlosi, Abu Abdulloh Buxoriy deyiladi[19]. Ibnus Salohning maʼlumotiga koʻra, Buxoriyning bu nisba bilan atalish sababi, bobosi Ahnaf majusiy boʻlib, Yaman ibn Ahnas Juʼfiy orqali musulmon boʻlganidan kelib chiqadi[20]. Shuningdek, ataka mavlosida boʻlgani kabi islom mavlosida ham zanjirli valo haqida soʻz yuritish mumkin. Bu holat mavoliy musulmonlar vositasida islomga kirishi mumkin boʻlgan shaxslar boʻlishi haqiqatidan kelib chiqadi. Masalan, nasroniy boʻlgan Hasan ibn Iso Mosarjisiyning (vaf. 239/853) islomni qabul qilishi mavoliylardan boʻlgan Abdulloh ibn Muborak (vaf. 181/797) orqali boʻlgan[21]. Shu sababli Hasan ibn Iso bir mavloning mavlosi maqomida boʻladi.
Boshqa tomondan, johiliyat davrida valo masalasida diniy farqlar katta ahamiyatga ega boʻlmagan boʻlsa, islom buni vaqt oʻtishi bilan yoʻq qilgan va mavoliylikni faqat musulmonlarga xos qilgan[22]. Musulmon jamiyatidagi yahudiy va nasroniylar esa «zimmiylar» deb atalgan[23].
Hilf mavoliyligi arab boʻlmaganlar bilan arablar oʻrtasida tuzilgan himoya va doʻstlik shartnomasidir[24]. Bu valo turini valoul islomdan ajratib turadigan xususiyat, mavlo boʻladigan shaxsning boshqa birovning qoʻli bilan musulmon boʻlishining shart qilinmasligidir. Yaʼni mazkur valo, shaxsning oʻz xohishi bilan musulmon boʻlganidan keyin istagan kishini mavlo sifatida tanlashi shaklida amalga oshadi[25]. Johiliyat davrida arablar orasida keng tarqalgan bu shartnoma islom davrida ikki arab qabilasi oʻrtasida tuzilishi taqiqlangan[26]. Chunki bunday shartnoma koʻpincha johiliyat davri qabilachilik taassubiga, shuningdek, jamiyatda tinchlik va osoyishtalikning buzilishiga sabab boʻlar edi[27]. Shuningdek, yordamlashish va hamkorlikka oʻsha davrda kuch va hokimiyatni qoʻllarida ushlab turgan arablardan koʻra koʻproq arab boʻlmagan musulmonlar muhtoj edi. Shuning uchun bu shartnomaning arablar bilan gʻayri arablar oʻrtasida tuzilishi maqbul koʻrilgan[28].
Islom fathlaridan keyin jamiyatda keng tarqalgan «hilf valosi» orqali yuzaga kelgan bu intisobga, shuningdek, «valoul muvolot» ham deyiladi[29]. «Muvolot» bir shaxsning boshqasiga «Sen mening mavlomsan, vafot etsam menga voris boʻlasan, tirik qolsam meni mudofa va himoya qilasan», degan soʻzlariga javoban, oʻsha shaxsning “Qabul qildim” deb bu taklifga ijobiy javob berishi bilan yuzaga kelar edi[30].
Natijada, qisman johiliyat anʼanasining bir davomi sifatida musulmon jamiyati ichida ham, ayniqsa, hijriy ilk ikki asrda mavoliylik instituti juda faol ishlagani kuzatiladi[31]. Shunday qilib, ota-bobolari biror sabab bilan valo vositasida arab qabilalari bilan aloqa oʻrnatgan gʻayri arablarning barcha oila aʼzolari musulmon jamiyati ichida mavoliy maqomida, etnik guruh sifatida hayot kechirishga majbur boʻlganlar.
Islom bilan birga davrning hukmron kuchi musulmon arablar boʻlgani va hozirgi kunda islomni qabul qilgan va qabul qiladiganlar gʻayri arablardan iborat boʻlgani sababli, fathlardan keyin Xulafoi Roshidin davrining oxiriga kelib, ayniqsa, Umaviylar bilan birga mavoliy soʻzi arab boʻlmagan musulmonlar maʼnosida qoʻllanila boshlagan.
Xuroson mintaqasining chegaralari va muhim ilmiy markazlari
Islom geograflariga koʻra, Xuroson sharqdan Huttel (Tojikistondagi Kulob), Gʻur (Markaziy Afgʻoniston) va qisman Sijiston; janubdan Dashtilut va Kirmon bilan Jurjon; shimoldan esa Turkmaniston-ning bir qismi, Xorazm va Movarounnahr tomonidan oʻralgan keng hududdir[32].
Bir vaqtlar Forslar qoʻlida boʻlgan Xuroson mintaqasi musulmonlar tomonidan hazrati Usmon davrida fath qilingan[33]. Hijriy birinchi asrda Xurosonning biron-bir shahrida ilmiy faoliyat boʻlganini aytish mumkin emas. Chunki bu asrni islomlashtirish va barqarorlik davri deb hisoblash toʻgʻriroqdir. Fathdan soʻng boshqa hududlarda boʻlgani kabi bu yerda ham baʼzi sahobalarning boʻlgani koʻrinadi. Hakam ibn Amr (vaf. 50/670), Burayda ibn Husayb (vaf. 63/682) va Qurayd ibn Abu Rimsa kabilar shular jumlasidandir[34].
Biroq sahobalarning Xurosonda ham aholi, ham ilmiy jihatdan avval fath qilingan hududlar kabi faol boʻlmagani tushuniladi. Shuning uchun hijriy ikkinchi asrdan boshlab Xurosonda paydo boʻlgan hadis ilmi sohasidagi faoliyatlarning bevosita hududda boʻlgan sahobalardan koʻra tobein va taba tobein davridagi ilmiy sayohatlar tufayli amalga oshganini aytish mumkin.
Ikkinchi asrda mintaqadagi muhim ilm markazlarining boshida avvalo Marv keladi. Shuningdek, Balx, Hirot, Nishopur va Saraxs shaharlaridagi baʼzi olimlarning mavjudligi ham diqqatga sazovor. Hijriy ikkinchi asrda bu mintaqada yashagan ulamo-larning hayoti oʻrganilganda, ularning koʻpincha Marvda istiqomat qilgani, bir qismining esa Nishopur, Balx va Hirot kabi shaharlarda qolgani koʻrinadi[35]. Miqdor jihatidan koʻp boʻlmagan bu yerdagi ulamolar orasida arablar bilan birga mavoliylardan boʻlgan shaxslar ham bor edi. Shuningdek, quyida xurosonlik deb tanilgan mavoliy muhaddislarning hadis rivoyatlaridagi faoliyatlari haqida soʻz yuritiladi.
Biz valo turlaridan tashqari, baʼzi manbalarda bu davr bilan bogʻliq “valoul qaroba”, “valoul jivor” va “valour riq” deb ataladigan uch turdagi valodan ham soʻz yuritiladi. Ulardan birinchisi, bir xil qabila aʼzolari oʻrtasidagi qarindoshlik bogʻini anglatadigan yaqinlikdir. Bu turdagi valo rahim mavlosi sifatida koʻrib chiqiladi. Ikkinchisi esa, qoʻshnichilik sababli yuzaga kelgan himoya va himoya qilishga qaratilgan valo turidir. Bu ham bir turdagi hilf mavlosi sifatida koʻrib chiqiladigan aqd mavlosiga oʻxshaydi. Uchinchisi, yaʼni “riq” mavlosiga kelsak, bu xoja bilan qul oʻrtasidagi – ozod qilish amaliyotisiz – oʻzaro masʼuliyat va yordamlashish maʼnosini anglatadigan valodir. Shuningdek, yuqorida mavlo soʻzining maʼnolarini sanab oʻtar ekanmiz, uning ham qul, ham xoja maʼnosini anglatishini taʼkidlagan edik. Batafsil maʼlumot uchun qarang: Miqdod. al-Mavoliy. – B. 40-72; Javda. al-Avdoʼ. – B. 13-52; Demircan. Arap-mevali ilişkisi. – B. 25-34.
