САМАРҚАНД МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ТУРКИСТОН МИЛЛИЙ МАТБУОТИНИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ ЎРНИ

Жадидлар даврий матбуотга тарғибот ва ташвиқотнинг муҳим воситаси сифатида қараган. Уларнинг фикрича, миллий матбуот Марказий Осиёнинг ҳаётий муаммоларини ҳал этишнинг бош воситасига айланиши мумкин эди. Умуман Туркистон жадидларининг асосий хизматларидан бири айнан ХХ аср бошларида минтақада мусулмон ва миллий мустақил матбуотга асос солганидир.

Минтақада мавжуд газета ва журналлар ташкилотчилари, муаллифлари, ўқувчилари, тарғиботчилари ва тарқатувчилари жадидларнинг ўзи бўлган. Улар ташқи дунёга очиқ бўлиш кераклигини тушунди ва имкон бўлиши билан қисқа муддатли бўлса-да, ўз матбуотини яратди. Шубҳасиз, бу борада Самарқанд маърифатпарварларининг хизмати беқиёс бўлган.

Жадидларнинг илк нашрлари қаторига 1907 йил 21 августда самарқандлик Маҳмудхўжа Беҳбудий ёрдами билан рус ҳокимияти кўмагида чиқарилган «Тужжор» (Савдогар) газетасини келтириш мумкин [1:108]. Унинг асосчиси тошкентлик бадавлат савдогар ва йирик тадбиркор Саидкарим Саидазимбой (Мир Саид Азимбоев) бўлиб, у бир пайтлар Россия ҳукумати олдидаги хизматлари учун ҳатто Тошкентнинг умрбод фахрий фуқароси унвонига сазовор бўлган. Газета муҳаррири тошкентлик Мулло Ҳошим бўлган. Ушбу газета маҳаллий тильда ҳафтада 2-3 марта чиқадиган миллий, сиёсий ва кундалик газета эди.

Жадидларнинг «Тужжор» газетаси асосан маҳаллий савдогар ва тадбиркорлар учун мўлжалланган эди. Унинг асосий йўналиши тижорат алоқалари ва савдо корхоналарини ривожлантиришга кўмаклашиш эди. Газетанинг деярли барча сонлари Саидкарим Саидазимбой ва унинг савдо рақобатчиси Орифхўжабой ўртасидаги муносабатларни ойдинлаштиришга бағишланган эди. Газетанинг сиёсий йўналиши эса «Тараққий» ва «Хуршед»дан ҳам мўътадилроқ бўлган. «Тужжор»да бу газеталар ижтимоий тизимни ислоҳ қилиш талаблари учун айбланган.

«Тужжор» газетасининг биринчи сони бош муҳаррири рукнида Саидкарим Саидазимбой ҳақли равишда «замонавий дунёни матбуотсиз тасаввур этиб бўлмайди. Айнан матбуот машҳур инсонлар ҳаётидан ижобий мисоллар ҳақида ҳикоя қилади. Аммо матбуот гуноҳ ва яхшилик ўртасидаги фарқни ўргатиш учун яратилган» деб ёзади [1:95].

«Тужжор» газетасида рус кадетлари фикри келтирилиб, унда конституциявий монархия жадидлар учун энг мақбул сиёсий тузум деб ҳисобланган. 1907 йил 21 декабрда газетада қуйидагилар ёзилган эди: «Биз курсантларнинг қонун лойиҳаларига қўшилишимиз керак, чунки кадетлар дастури бизнинг ҳаётимиз учун энг мос ва биз учун жуда фойдали» [23:752]. Газетанинг фақат 36 та сони нашр этилган ва у 1908 йилда ёпилади.

1913-1915 йилларда Туркистон ўлкасида жадид журналистикаси тарихида янги тўлқин юз берди. Бу даврнинг энг катта воқеаси «Самарқанд» газетасининг нашр этилиши бўлиб, унинг биринчи сони 1913 йил апрель ойида чиққан. «Самарқанд» газетаси ўз муҳаррири Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳисобидан ҳафтада 2 марта 500 тиражда чиқарилган [1:97].

Дастлаб газетанинг ҳажми икки, 7-сондан кейин тўрт саҳифадан чиқа бошлади. «Самарқанд»да ҳам тожик, ҳам ўзбек тилларида мақолалар чоп этилган. Унда Саид Ризо Ализода, Хожи Муин, Фахриддин Рожи, Нурмуҳаммадбек, Нусратулло-Мулло, Мулло Иброҳим Саид Камол, Мирзо Қора каби жадид маърифатпарварлари ва бошқа қатор журналистлар ўз мақолаларини нашр эълон қилган. Газета саҳифаларида жадид шоирлари шеърлари ҳам эълон қилинган [15:12]. Масалан, газетанинг 1913 йил 20 август сонида маорифнинг ашаддий тарғиботчиси Тошхўжа Асирийнинг янги усул мактаблари ҳақидаги шеъри эълон қилинган.

Маҳмудхўжа Беҳбудий «Бизнинг дастуримиз» номли мақоласида бундай ёзади: “Нашримизнинг мақсади – Туркистон мусулмонлари орасида умумий Европа ва хусусан, рус маданиятига қизиқиш уйғотишдир. Туркистон уларни ишонтириш учун бир томондан, рус маданияти, фуқаролиги ва қонунлари биз мусулмонлар учун фойдалидир, бундан ташқари, на Қуръон, на шариат бунга қаршидир [1:99].

Жадид матбуотида таълим-тарбия муаммолари энг устувор мавзу бўлиб келган. Қолаверса, маориф масалалари «Самарқанд» газетасида жуда қизиқарли тарзда муҳокама қилинади. Маҳмудхўжа Беҳбудий ўзининг машҳур «Таътил» мақоласида рус, арман ва яҳудийларнинг фарзандлари қўлида папка билан мактабга бориши, ҳаттоки, таътилга чиқишини таъкидлаб, мусулмон болалари «йил бўйи дам олади» дейди. Муаллиф бу ҳолат оқибатларини очиб берар экан, «туркистонликлар илғор халқлардан куч жиҳатдан эмас, балки билим жиҳатдан йигирма беш йил орқада қолиб кетган, туркистонликларнинг бутун хўжалиги, савдо ва ҳунармандчилиги ҳам орқада қолган» деб ёзади [7:299]. Маҳмудхўжа Беҳбудий бундай ҳолатнинг асосий сабабини халқ таълими соҳасидаги аҳвол деб билган.

Жадид матбуотида турли маданий лойиҳаларни амалга оширишда тадбиркорлар иштироки алоҳида ёритила бошланади. «Самарқанд» газетасининг 1913- йил 2 августдаги 23-сонида кинотеатр сотиб олиб, кино томоша қилиш учун зал очган савдогар Мулло Умар Абдуғаффорнинг саъй-ҳаракати олқишланади. Газетанинг яна бир сонида эса: Усмонжон Афанди Мулжамий «Атфол» номли жадид мактабига глобус ва беш қитъа харитасини совға қилгани, шу муносабат билан таҳририят унга миннатдорчилик билдириб, шундай инсонлар кўпайсин деган тилак билдирган [1:100].

Ҳомийларни рағбатлантириш мақсадида газетада тез-тез уларнинг тақлид қилишга арзийдиган жиҳатлари эълон қилиб борилади. Шундай қилиб, газетада «Улкан совға» мақоласида Арманистонда бир бой савдогар ўлимидан кейин 100 минг рубль миқдорида катта маблағни таълим эҳтиёжлари учун қолдиргани ҳақида хабар чоп этилади. «Хасания мадрасаси» номли бошқа мақолада муаллиф Қозон шаҳрида жойлашган ушбу таълим даргоҳи ҳақида диққатга сазовор тафсилотларни маълум қилибгина қолмай, «Маҳаллий бойлар Туркистонда ҳам шунга ўхшаш таълим муассасасини ҳали молиялаштирмаган», деб шикоят қилади. Арманистонда эса «Дорул муаллимин» ўзининг 25 йиллигига 17 364 рубль совға олди..» деб маълумот беради [7:303].

Жамиятдаги одоб-ахлоқ муаммолари ҳам «Самарқанд» нашри ходимлари эътиборидан четда қолмади. Жумладан, газетада Конибодом қозиси қиморхонани ахлоқсиз турмуш тарзини келтириб чиқараётгани учун ёпишни талаб қилгани, одамларнинг масжид ёнида пивохона очилишига ҳам кескин қарши чиққани ҳақида маълумот берилади. Қайд этилишича, “европаликлар ёки руслар пивохонага ташриф буюрса майли, агар у мусулмон бўлса, бу уятдир ва уни тўхтатиш керак” [7:401].

«Самарқанд» газетаси тез орада Туркистон жадидларининг маънавий чироғига айланган бўлса-да, 1913 йил центйабр ўрталарида 45-сонидан сўнг молиявий муаммолар сабабли уни нашр этиш тўхтатилади. «Самарқанд»нинг иқтисодий қийинчиликларини унинг муҳаррири ва муаллифлари аччиқ ва киноя билан аҳолининг мактаб ва газета ислоҳотига, умуман, тараққиётга қаршилиги, шунинг учун ҳам бошқа ислоҳот қандай бўлишини билишдан манфаатдор эмаслиги билан изоҳлади.

Ўрта Осиёда маҳаллий жадидларнинг «Ойина» журнали сезиларли даражада машҳур бўлиб, Самарқандда Б.Ғазаров ва К.Слияновлар босмахонасида литографик усулда нашр қилинган. У 1913 йил 20 августдан 1915 йил 15 июнгача Маҳмудхўжа Беҳбудий муҳаррирлигида 400-600 нусхада чоп этилган. Журнал ҳафтада бир марта нашр қилиниб, ҳар бир сонининг ҳажми 24 саҳифадан иборат бўлган. Охирги ўн сонининг ҳар бири 32 саҳифадан нашр этилган. «Ойина» журналининг 68 та сони жами 1720 саҳифадан иборат бўлган [8:87-88]. «Ойина» журналини чиқариш масъулияти М.Беҳбудийдан ташқари асосан самарқандлик жадидлар Саид Ризо Ализода, Хожи Муин ва Фахриддин Рожий зиммасида бўлган. Маҳмудхўжа Беҳбудий хорижий мамлакатларга қилган сафари туфайли унинг йўқлигида журнал муҳаррири вазифасини вақтинча Саид Ризо Ализода бажарган. Журнал Туркистон ва Бухородан ташқари Кавказ, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон ва Туркияда ҳам тарқалган.

«Ойина» журналининг кўриниши диққатга сазовор бўлиб, у қулай форматда ва осон ўқиладиган шрифтда нашр этилган. Журнал муқоваси тўрт тильда араб графикаси ва кирилл алифбосининг уйғунлигида сарлавҳа билан безатилган: форсча «Ойина», туркий тильда «Кўзгу», арабчада «Миръот» ва русча «Зеркало» [3:32]. Охирги саҳифалари рус тилидаги реклама ва маълумотлар учун ажратилган. Фотосуратларда асосан Самарқанд меъморий ёдгорликлари ва журнал муҳаррири Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг саёҳат тўхташ жойлари акс этган.

Шоир ва педагог Фахриддин Рожий журналнинг биринчи сонида «Ойина покми?» мақоласи билан (Ойина нима?) журнал номини танланишини тушунтиради: «Ойина бу сизнинг ташқи кўринишингизни акс эттиради ва юзингизда касаллик белгилари пайдо бўлганини кўриб, сиз даволанишни бошлайсиз. Одамлар бир-бирига кўзгу бўлиб, жамиятга бу ҳақда ҳақиқатни айтадилар. Қудратли Худо фақат инсонга кўзгу яратиш қобилиятини берган» [4:328]. «Ойина» журнали қарийб уч йил давомида Ўрта Осиё халқлари ижтимоий ҳаётининг кўзгусига айланиб, бир вақтнинг ўзида ҳар бир сонида ер юзидаги турли воқеа-ҳодисалар ҳақида маълумот берган.

Туркистон жадид матбуоти ривожланишида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Фахриддин Рожий, Ҳожи Муин, Саид Ризо Ализода ва жадид ҳаракатининг бошқа арбоблари ҳам фаол ҳамкорлик қилган. Саидаҳмади Васли, Сиддиқи Ажзий, Муҳаммад Нурмуҳаммадзода Хатой, самарқандлик Нушервон Ёвушев, Абдулла Қодирий, тошкентлик Тўлаган Хўжамёров, андижонлик Абдулҳамид Чўлпон, Абдурауф Фитрат, Абдусалом Азимий, Мулло Зафар махдум Хўқандий, Акобир Мансурий, Муҳаммад Саид Доғистоний ва қўқонлик Мирзо Ҳамдам Мирзохомидзода, Мирзо Сирож Ҳаким, Зуҳриддин Фатхиттинзода, Абдураҳмон махдум Муфтизода, Садриддин Айний, Асади Бухорий, бухоролик Мир Сарвар, Ниёз Ражабзода, наманганлик Холмуҳаммад Охун, каттақўрғонлик Бадриддин Шариф, хўжандлик Саид Бобохон Аҳрорий ва бошқалар шулар жумласидандир. Уларнинг асарлари нашрларнинг асосий руҳини акс эттирган. Кўплаб мақолаларни жадидлар ўз тахаллуси билан нашр қилган. Садриддин Айний «Сод. Айн.», Саид Ризо Ализода «Син. Айн.», Нушервон Ёвушев «Нун. Ё.», Фахриддин Рожий «Фе. Ре.», Мирзо Сирож Ҳаким «Мим. Син.», Ҳожи Муин Шукрулло «Хе.Мим.» [3:87] ва бошқалар шулар жумласидандир.

Дастлаб мусулмон диний таълимининг эски тизимини ислоҳ қилиш, янги услубдаги мактаблар яратишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган жадидлар «Ойина» журналига муҳим тарғибот ва ташвиқот воситаси сифатида катта умид боғлаган. Журнал муҳаррири ва кўплаб мақола муаллифлари Исмоилбей Гаспринский ва унинг «Таржимон» журналининг ғоявий таъсирида бўлган. «Ойина» саҳифаларида берилган И.Гаспринский вафотига бағишланган мақола, шеър ва фотосуратлар ҳозирги кунда жадидлар ғоявий қарашлари ҳақида тасаввур ҳосил қилишимизга ёрдам беради.

Журнал мақолаларида муаллифлар инсонпарварлик жамияти асосини фақат таълим соҳасидаги чуқур ислоҳотларда деб кўрсатади. Шундай қилиб, Зуҳриддин Фатҳиддинзоданинг «Ойина» журналидаги «Илм ва тараққий», «Муховараи мулло ва тарафдори тараққий» [9:13] каби мақолалари Бухорода мактаб ислоҳоти масалаларига бағишланган бўлиб, муаллиф аҳолини таълим ислоҳотини талаб қилишга чақиради. Бухоролик маърифатпарварлар Мулло Абдураҳмон Махдум, Исмоил Садрий, Қори Абдулвосит ва бошқаларнинг мактаб ислоҳоти ва таълими ҳақидаги мақолалари ҳам худди шундай мазмунда ёзилган.

«Ойина» саҳифаларида илм-фан ва маданият масалаларига доимий эътибор қаратилган. Уларда Зарафшон ва Фарғона водийлари аҳолиси урф-одатлари ва турмуш тарзига оид қимматли маълумотлар, археологик тадқиқот натижалари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, Туркистон географияси ҳақидаги мақолалар эълон қилинган. Шундай қилиб, 1913 йилда «Ойина» журналининг саккизта сонида рус археологи Василий Вяткиннинг «Улуғбек расадхонаси» [10:132] номли илмий мақоласи нашр қилинган. Тадқиқотда Туркистон ўлкаси тарихини ўрганишга катта ҳисса қўшган илмий изланишлар натижалари ҳақида маълумот берилган.

Жадид театрларининг фаолияти ҳам «Ойина» журналининг эътиборидан четда қолмади. Жадид даврий нашрларида кўпинча миллий театр ва халқ томошалари ҳақида хабар берилган. Жадидлар мактабларни ва жамият ҳаётини ўзгартириш, дунёвий маданият ютуқларини эгаллашга ҳаракат қилиш учун курашда кўп жиҳатдан саҳна санъатига таянган. Шунинг учун «Ойина» саҳифаларида театр ва кино мавзуси фундаментал нашр ва премьералар ҳақидаги хабарлар, ўқувчилар хатига жавоб, тақриз ҳамда шеърлар кўринишида берилган. «Ойина» журнали саҳифаларида театрнинг шаклланиш тарихи, унинг Ўрта Осиё халқлари маданий ҳаётида тутган ўрни ҳақидаги маълумотлар бериб борилган [11:8].

Журнал бош муҳаррири, муаллифи, ташкилотчиси ва ҳомийси Маҳмудхўжа Беҳбудий янги асрда илм-фан, маданият тарихи, тафаккур ривожи ҳақида ҳеч бўлмаганда бошланғич тушунчалар бериш мақсадида ўзининг «Тарихи ихтирои башар» (Инсониятнинг келиб чиқиши тарихи), «Тарих ва жуғрофия» (Тарих ва география), «Жуғрофия покми?», «Ҳифзи сиҳати оила» (Оила саломатлиги), «Офтоб» (Қуёш) ва бошқа мақолаларини нашр этади [12:217]. Шундай қилиб, «Ойина» журналининг 27 ва 28-сонларида чоп этилган «Тарих ва география» мақоласида бу мавзуларни бидъат ва гуноҳ санаганларга мурожаат қилади. Муаллиф бу илмларнинг замонавий шароитда зарурлигини исботлаб, ушбу фанлар жадидларнинг янги усул мактаби кашфиёти эмаслиги, балки жамият ҳаётида азалдан мавжуд эканини таъкидлайди. Бу мақолада Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг тарихга муносабати ифодаланган. У бу ҳақда бундай деб ёзган эди: «Халқ, мамлакат ва ислом тарихини билмай туриб, мусулмонларнинг на давлат арбоби, на ислом хизматчиси ва на олим бўлиши мумкин эмас. Тарих ҳамма нарсани тушунтириб беради: давлатларнинг юксалиши ва қулаши сабаблари, халқ эътиқоди аҳволи, ислом динининг таназзулга учраши, ислом асосларининг бузилиши. Комил ва адолатли бўлиш учун тарихни билиш керак, ҳеч қандай билим тарихни билмасдан мукаммал бўлмайди. Подшоҳ, вазир, давлат амалдорлари ва сиёсий арбоблар тарих билимига муҳтождирлар» [3:17].

Маҳмудхўжа Беҳбудий афсус билан ёзган эди: «Ўлка тарихи бўйича ҳалигача фойдаланиш учун етарли даражада қулай бўлган тартибли асар йўқ. Турк, форс ва араб тилларида кўплаб китоблар ёзилган бўлиб, руслар ва бошқа европаликлар улардан фойдаланган ва ҳозир ҳам фойдаланмоқда. Аммо аҳоли бу китоблардан кўра эртак, ривоят, урф-одат ва ишқий ғазалларни афзал кўришини инобатга олсак, нашриётлар моддий манфаат кўриш мақсадида асосан ана шундай китобларни чоп этадилар. Тарихни унутиш гуноҳи улардадир. Тарихни афсоналар асосида ёзиш жиноятдир» [2:110].

«Ойина» журналида ислом ва Қуръон тарихига алоҳида эътибор берилган. Бу ўзига хос материалларни синовдан ўтказиш эди. Кейинчалик уларнинг асосий қисми алоҳида китоб ҳолида нашр этилган бўлиб, ҳозир ҳам илмий қимматга эга, айниқса Абдурауф Фитрат ва Маҳмудхўжа Беҳбудий мақолалари аҳамиятлидир [21:110]. Журналнинг Марказий Осиё аҳолисининг диний ҳаётига оид нашрларидаги кўп жойни мусулмонлар учун муқаддас жойларга зиёрат қилиш, ҳаж қоидалари ва йўллари, уни амалга ошириш муаммолари ва бошқа шунга ўхшаш маълумотлар эгаллаган. Бу материаллар асосан информацион хусусиятга эга бўлган. Шу билан бирга, «Ойина» нафақат ислом дини ва мусулмонлар ҳаётига оид маълумотлар билан чекланиб қолмай, балки бошқа дин вакиллари ҳақида ҳам маълумот берган. Масалан, минтақада илк черковларнинг ташкил этилиши ва уларнинг муаммолари, турли насроний секталарининг мавжудлиги ва уларнинг турмуш тарзи, яҳудийларнинг диний ҳаёти ҳақида маълумотлар мунтазам нашр этилган [7:402].

Ўрта Осиё жадидлари учун минтақа мусулмонлари ягона миллат ҳисобланса-да, лекин халқ номи уларнинг тили билан белгиланмаган. Жадидлар ҳаракатининг кўзга кўринган намояндаси Саид Ризо Ализода «Ҳар бир халқ ўз тили билан фахрланади» номли мақоласида шундай ёзади: «Илғор халқлар тил муаммосини ўзининг устувор вазифалари қаторига қўяди. Улар ўз она тилидан ўзлаштирилган сўзларни топиб, шу даражада тузатадиларки, бу сўзлар ўрнига ўз она тилидан икки-уч янги сўз топадилар. Бу адабиёт ва миллат тараққиётининг кўрсаткичидир. Дарҳақиқат, ўз тилини қарз олишдан, бегона сўзлардан сақлаганлар миллати, дини ва урф-одатларини сақлайди. Бироқ билимсизлигимиз ва саводсизлигимиз туфайли бу муҳим муаммони тушунмаяпмиз. Бизнинг муҳитимизда тақлид белгиси сифатида рус ва француз сўзлари қўлланади…» [14:20].

Жадидлар матбуоти саҳифаларида қораланган жамиятнинг яна бир ижтимоий иллати тўй ва бошқа тадбирларга ортиқча сарф-харажат қилиш эди [8:87-88]. Бу муаммо «Ойина» журнали саҳифаларида кўпроқ муҳокама қилиниб, танқид қилинган. Жадидлар тўй ва бошқа маъракаларга номутаносиб харажатлар аҳолининг маърифатсизлиги оқибати эканини, бу одатнинг халққа зарарли эканини таъкидлади. Бундай одатлар Қуръон ва ҳадис қоидаларига тўғри келмайди. Жадидлар фикрича, тўй-маъракаларга ажратилган маблағ ёшлар тарбиясига сарфланиши керак эди. Минтақа мусулмонлари шариат қонунлари асосида яшаган, деган фикрга қарамай, ўрганилаётган даврда уларнинг ҳаётида бу қонунларга тўғри келмайдиган ҳодиса – мастлик пайдо бўлди. Андижонлик Мулло Мирзо Қосим «Андижонда мастлик» номли мақоласида ўз кузатишларига асосланиб, мастликнинг зарари ва унинг жисмоний, руҳий саломатликка ва келажак авлод саломатлигига, шунингдек, халқимизга салбий таъсири ҳақида ёзган.

Журналнинг «Эълонлар» бўлимида ҳар бир сонда М.А.Зайделнинг ғишт заводи реклама қилинган [5:142]. Бу завод Самарқандда қурилиш ишлари учун сифатли пиширилган ғиштни арзон нархда ишлаб чиқарган.

«Ойина» журнали қисқа фурсатда ўз ўқувчиларини топа олди ва уларнинг ҳурматини қозонди. Ўқувчиларнинг «Бухородан мактуб», «Хўжанддан мактуб», «Андижондан мактуб» сарлавҳалари остидаги хатлари мунтазам чоп этилиб, унда муштарийлар журнал ва ундаги мақолаларга ўз муносабатини билдирган. Ҳиндистонда Дорул улуми Девбанд мадрасасида таҳсил олган талаба Абдулҳаким Бухорий мактуби ҳам шундан далолат беради. Журнал юборгани учун «Ойина» муҳарририга миннатдорчилик билдиради ва ундан илтимос қилади: «Бухоролик ва унинг атрофидаги туркий тилни билмайдиган талабаларга ватандан форс тилидаги маълумотлар зарур» [4:328].

1915 йил июнь ойи ўрталарида «Ойина» журнали ўз фаолиятини тўхтатди. Унинг муҳаррири ва ношири Маҳмудхўжа Беҳбудий Ғ.Андреев билан суҳбатда шундай эътироф этади: «Ўтган йили обуначилар сони 300 нафар бўлса, нашрнинг иккинчи йили бошига келиб атиги 200 нафар обуначи қолган эди, шунда ҳам энг кўпини фарғоналиклар ташкил этади (обуначилар 100 дан ортиқ). Бизнинг Самарқанд вилоятида 50 га яқин обуначимиз бор, холос. Шундай қилиб, аввалига фақат йўқотишларга чидашга тўғри келди» [3:34]. «Ойина» муҳаррирлари ўз ўқувчиларини бундан ҳам аввалроқ, 1914 йил центйабр ойида журнал молиявий қийинчилик ва обуначилар сони қисқариши туфайли ёпилаётгани ҳақида огоҳлантирган эди.

Самарқандлик жадидлар томонидан 1917 йил 16 апрелдан «Ҳуррият» газетаси чиқарила бошланди. Бошида унинг муҳаррири Мардонқул Шоҳмуҳаммадзода бўлган. Ундан кейин 2 ойча Акобир Шоҳмансур ўғли мудир бўлиб ишлайди. Журналнинг 27-сонидан эътиборан Абдурауф Фитрат бош муҳаррир сифатида белгиланади. Таҳрир ҳайъатида Ҳожи Муин билан Сайид Ризо Ализода ишлаган. Газета беш юз — минг дона орасида босилиб туради. Самарқанд жадидлари томонидан ташкил этилган «Зарафшон» ширкати китобхонасининг кўпроқ сармояси шу газетага сарф қилинади. Охирида газета моддий жиҳатдан қийинчилик кўпайгани учун унинг ноширлигини Муҳаммадқул Ўринбой ўғли бажариб туради. Газета фаолияти бир йилдан ортиқроқ давом этиб, 1918 йилда 87-сони чиқиб тўхтатилади [22:23]. Бу газетада маърифатпарварлардан Беҳбудий, Сиддиқий, Ҳалимий, Муҳаммадий, Ҳўқандбой, Мулла Иброҳим ва Рожий ўз мақолаларини мунтазам нашр этиб турган.

Сайид Ризо Ализода 1919 йилдан Самарқандда «Шуълаи инқилоб» ойномасини нашр эта бошлаган [13:29]. Аллома ўша давр долзарб муаммоларини ёритиб берган мақолалари, ҳикоялар, шеърий асарлар ва таржимонлик фаолияти билан машҳур бўлди. Буюк жадид Сайид Ризо Ализода маҳаллий ва хорижий журнал ҳамда газеталарда она юрти тақдири ҳақида кўплаб мақола ёзган. «Шуълаи инқилоб» журналининг 1919 йил 4-сонида Ватан истиқболи йўлида қурбон бўлиш, уни ҳимоя қилиш учун курашишни муқаддас, деб бундай ёзади: «Шу ернинг об-ҳавосидан баҳраманд бўлиб, камол топсанг-у, унинг шарафини ҳимоя қилмасанг, оёқ ости бўлишига, қадрсизланишига йўл қўйсанг, нобакор ажнабий ўз ватани шон-шавкати учун ота-боболаринг киндик қони тўкилган ерингни ваҳшийларча топтаб, қонини симирса ва уни ўзининг ахлатхонасига айлантирса-ю, сен ҳиссизларча қараб турсанг ёки ундан қочсанг, ўзинг унинг ҳақоратланишига кўмаклашсанг, унда сен бу ватаннинг номусли ва содиқ фарзанди эмассан!» [14:20].

Аллома мақолаларида ватанга меҳрсиз кишиларни пасткаш-разил, ҳайвондан ҳам тубан, деб шундай ёзади. «Биз ватанимизни лоақал шуурсиз ҳайвонларча севмаймизми? Ахир, уларнинг уйига бегона бир ҳайвон кирмоқчи бўлса, уни йўқотиш учун улар тишлари ва оёқлари, панжалари ва шохлари билан ҳужум қилмайдими? Ёки хонадонларига ўғри ва талончилар ҳужум қилганда, уларни йўқотиш учун ўша даргоҳ эгаси курашмайдими? Наҳотки бизнинг ўша хонадон эгасичалик ватанпарварлик ғайратимиз бўлмаса?» [6:22] Шубҳасиз, Ализоданинг бундай фикрлари халқимизнинг миллий ғурур ва ватанпарварлик туйғуларини оширишга хизмат қилади.

Сайид Ризо Ализода ўз чиқишларида эрк, ҳуррият, тинчлик, ижтимоий ҳаёт, маънавият, маърифат, адолат, инсонпарварлик, дўстлик, ҳамкорлик, тил, адабиёт, санъат ва ҳушёрликка даъват этган. 1922 йил 27 октябрда «Зарафшон» вилоят газетаси яна қайта тикланиб, фаолият кўрсата бошлайди. Газетага Сайид Ризо Ализода бўлим бошлиғи ва бадиий таржимон қилиб тайинланади. Ализода газетада Таржимон имзоси билан жуда кўп мақолалар, фелъетон ва очерклар эълон қилади. Жумладан, 1923 йил 22 февраль сонида аллома Осиё жумҳуриятлари иқтисодий конференцияси иштирокчиларига мурожаат қилади: «Мазкур тадбирга Туркистон, Бухоро ва Хива жумҳуриятларида қизғин тайёргарлик кўрилаётир. Бу анжуман мазкур ўлкалар иқтисодиёти ҳамда хўжалигини яхшилаш учун қўйиладиган биринчи қадамдир. Ҳар қандай ислоҳотни амалга ошириш учун жумҳуриятлар иқтисодий шўросини сайлаш лозим. Сайловда кўриладиган масалалар ичига Ўрта Осиё жумҳуриятлари дорилфунунларини ташкил этиш, раҳбарият ва меҳнат масаласини ҳам киритиш лозим», деб ёзади [17:5].

Ализода аҳолини юқумли касалликлардан асраш, шаҳар ва туманларда касалхона, амбулаториялар қуриш, дорихоналарни кўпайтириш, тоза ичимлик суви таъминотини яхшилаш каби муаммоларни 1923 йил 1 мартда «Халқ соғлиғини сақлаш» [16:5] мақоласида баён қилади.

Сайид Ризо Ализода «Зарафшон» газетасининг 1923 йил 12 апрель сонининг биринчи саҳифасида «Ясама вакиллар» номли катта мақоласини эълон қилади. Бу мақолада давлат органларига сайланган ва тасдиқланган сохта, бесавод, кўзбўямачи ва порахўр раҳбарлар ҳамда уларнинг жойларга борганда қилган хиёнаткорона ишларини фош қилади. «Улар ишчи-деҳқонларнинг пўстига кириб, қонини канадай сўришдан бошқа иши йўқ» [18:4], деб ёзади.

1924 йилда «Зарафшон» газетасининг деярли ҳар 2-3 сонида алломанинг мақоласи эълон қилиб борилган. Мисол учун, аллома «Германия бизнинг Берлиндаги савдо ваколатхонамизга бостириб кирди», «Миллий чегаралаш», «Бир йўлга кирайлик», «Ёшлар учун кутубхона зарур» ва бошқа ўнлаб мақолаларни ёзди. Ализоданинг мақолаларидан унинг нафақат мамлакатимиз, балки қўшни юртлар ҳаётидан яхши хабардор экани, жаҳондаги воқеа ва жараёнлар билан мунтазам қизиқиб, таниш бўлгани ойдинлашади. Турли тиллардаги хориж матбуотини доимий ўқиб, уларни шарҳлаб борган.

Ўрта Осиёда жадидлар фаолиятининг сўнгги тўлқинига 1917 йил февраль воқеалари сабаб бўлди. Улар Тошкентда ўзбек тилида «Нажот», «Турк эли», «Улуғ Туркистон», «Турон» газеталарини чиқара бошлади. Мустақиллик ғояларини тарғиб қилишда бош минбарга айланган «Турон», «Кенгаш», Самарқандда «Ҳуррият», Қўқонда «Ҳуррият» журнали ва бошқалар нашр этилган. Бу нашрлар саҳифаларида пантуркизм ғоялари ҳам тарғиб қилинган.

Жадидлар ҳаракати Туркистон ўлкасида маҳаллий тилларда кўплаб газета ва журналларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу ерда ХХ аср бошларида 1905-1907 йиллардаги биринчи рус инқилоби таъсирида пайдо бўлган жадид матбуоти рус ҳокимиятининг қаттиқ сиёсий назорати ва кўпинча камтарона молиявий ресурслар туфайли жуда қисқа умр кўрди. 1908-1912 йилларда уларнинг фаолияти заифлашди. 1913-1914 йилларга келиб эса жадидлар фаолияти қайта жонланади. 1917 йил февралида подшо ҳокимиятининг емирилиши Туркистон ўлкаси жадидлар матбуоти тарихида янги даврни бошлаб берди. Шундан сўнг бир йил ичида кўплаб жадид газета ва журналлари нашр этилди. Жадид матбуотининг қисқа муддатда мавжуд бўлиши, Туркистон жамиятининг ҳар томонлама ривожланишига хизмат қилади.

Жадидлар ўз маблағи ҳисобидан нашр этаётган газета ва журналлар орқали ўз фикр-мулоҳазалари, ғоялари ва дунёқарашини ифода этди. Улар халқнинг миллий-ватанпарварлик туйғусини уйғотди, янги усул мактаблари ва дунёвий ҳаётни тарғиб қилди ҳамда қолоқликни қоралади. Жадидлар даврий матбуот саҳифаларида жаҳолат ва ақидапарастликка қарши фаол ташвиқот олиб борди. Шунингдек, мустамлака Туркистоннинг иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётида ислоҳотларни амалга ошириш учун фаол ҳаракат қилди. Жадидларнинг асосий ғоявий тамойиллари «Ойина» журнали саҳифаларида ўзининг ёрқин ифодасини топди. Унинг асосчиси ва ижодкорлари жадид ғояларининг муносиб тарғиботчилари бўлган.

1. Абдуазизова Н. Туркистон матбуоти тарихи. – Т., 2000.
2. Абдурашидов З., Эгамқулова Н. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг “Ойина” журнали. – Т.,
3. Алимова Д.А., Рашидова Д.А. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафаккури. – Т., 1999.
4. Алимова Д.А. Рашидова Д.А. Махмудхожа Бехбудий и его Самаркандский журнал «Ойна»/ Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган «Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихидаги тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференция материаллари. – Тошкент–Самарқанд: Фан, 2007.
5. Алимова Д. Жадидчилик феномени. – Т.,
6. Ашурова Х.С. Самарқанд жадидларининг ижтимоий-сиёсий қарашлари. (ХХ асрнинг биринчи чораги). Фалсафа фанлари бўйича фалсафа доктори (ПҳД) диссертацияси автореферати.
7. Беҳбудий Маҳмудхўжа. Танланган асарлар. – Т., 2018.
8. Жадид маърифатпарварлик ҳаракатининг ғоявий асослари. «Жадид маърифатпарварларининг миллий таълим, матбуот, адабиёт ва санъатни ривожлантиришга қўшган ҳиссаси ва унинг Миллий ғоя тарғиботидаги аҳамияти» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман материаллари. – Т., 2016.
9. Маҳмудхўжа Беҳбудий. – Т.,
10. Мухиддинов С.И. ХИХ аср иккинчи ярми – ХХ аср бошларида Самарқанд вилояти маорифи ҳолати ва муаммолари. – Т., 2022.
11. Наим Каримов. Жадид театри. – Т.,
12. Қосимов Бегали. Миллий Уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. – Т.,
13. Саид Ризо Ализода – муҳаррир, таржимон олим ва маʼрифатпарвар. Маʼрифатпарвар жадид Саид Ризо Ализода таваллудининг 135 йиллиги муносабати билан халқаро илмий-амалий конференция материаллари. – Самарқанд.,
14. Сайди Умиров. Саид Ризо Ализода – Самарқандлик мутафаккир. «Ҳуррият» газетаси. 2008.
15. Зарафшоннинг Беҳбудийси. – Т., 2000.
16. Ғаффоров Ш. С.Мухиддинов. Сайид Ризо Ализода – юксак маʼрифат соҳиби”. “Янги Ўзбекистон” газетасининг 2022 йил 11 февраль, № 31-сони.
17. Ғаффоров Ш. Мухиддинов С. Мен яшаган Ватанда ҳам юмушлар кўп. «Зарафшон» газетаси. 2022 йил 17 февраль.
18. Ғаффоров Ш. Мухиддинов С. «Муаллим ила муҳаррир Миллатнинг икки қўлидир…» Адолат газетаси, 2022-йил 28-ноябрь.
19. http://n.ziyouz.com.
20. http://jadidlar.uz.
21. https://tarjumon.uz.
22. https://www.oyina.uz