ABU BAKR MUHAMMAD ZAKARIYO ROZIY TAʼLIMOTIDA NAFS VA UNI TARBIYALASH YOʻLLARI

Bizga maʼlumki, Sahl ibn Abdulloh Tustariy (vaf.896) tasavvuf taʼlimotida “nafs” masalasiga ilk bor alohida ahamiyat qaratgan soʻfiylardan biridir [4:54]. Tasavvuf namoyandalari talqiniga koʻra, nafs bu inson borligʻining muhim qismi hisoblanadi va shu bois ham soʻfiylar nazdida barcha yomonliklar tamali, gunohlarning manbai sifatida qaraladi. Tasavvuf vakillarining nafsga oid qarashlari uchun asos Paygʻambarimizning “Nafsini tanigan, Rabbini tanir”, degan hadislari boʻlgan [6:44]. Gʻazzoliyga koʻra, nafs – baloning boshi, razolat manbaidir [1:15]. Najmiddin Kubroga koʻra, “nafs bu – oʻlmaydigan ilondir” [5:31], Mahmud Asad Joʻshon eʼtiroficha, “nafs insonning moddiy oʻzligi “men”ligidir” [2:13].

Abu Bakr Muhammad Zakariyo Roziy ham oʻzining “Puhoniy tib” asarida nafs va uni tarbiyalash yoʻllari haqida oʻziga xos qarashlarni ilgari surgan. Alloma bu haqda quyidagicha yozadi: “Zikrash ravost, ki maqsadi asosii “Tibbi ruhony” iborat az isloh kardani axloqi nafs ast. Mo in mavzuʼro ba tavri muxtasar bayon mekunem” [3:47], yaʼni aytish mumkinki “Puhoniy tib” kitobining asosiy maqsadi nafsni tarbiyalashdir, biz bu mavzuni muxtasar bayon qilamiz.

Alloma mulohazalariga koʻra, inson tabiati ham va uni fazilatli ishlarni qabul qilishi ham turlichadir. Masalan, baʼzi kishilarga yomon xulqdan voz kechish oson boʻladi, boshqalarga esa bu juda ham qiyindir. Shu bois Roziy havoyi nafs va insonning tabiati vaqtinchalik lazzatli boʻlgan ishlarga baʼzida insonlar oqibatini oʻylamasdan turib berilib ketishida, deb koʻrsatadi. Uning taʼkidicha, nafs insonni bu lazzatli ishlarga maxfiy tarzda undaydi va unga yetishishga shoshiltiradi, lekin inson bu lazzat baʼzida alamli boʻlishini bilmaydi. Ayrim insonlarni bunday vaqtinchalik rohatlantiradigan ishlardan qaytarish qiyin, garchi ular bunday ishlarni oqibatidan koʻp pushaymon boʻlsa ham. Havoyi nafs va inson tabiati, kishi irodasining boʻshligi sababli uni boshqaradi, deydi alloma. Uningcha, bunday paytda inson rohatdan boshqa narsani oʻylamaydi. Ozgina taammul qilganida bu lazzatni badali ogʻir ekanini bilar edi, deb xulosa qiladi.

“…Odam agar nafsro ba ixtiyori xud voguzorad, hatmai az oqibati badu kulfat emin namedonad. Boyad yodovar boshem, ki zarari nafsi ozod monda, allakay barvakt sar mezanad. Zarari on nisbat ba zahmati taammul kardanu dushvorii peshi rohi onro griftan, sabr kardan borho ziyodtar ast. Darr in surat boyad baroi manʼ kardani on az sodir kardani amali noshoista koʻshishi chiddy sarf namud. Pas agarchande qudratu tavonoii odam bo idorai nafs mukammal gardad ham, dar in holat boyad onro ba tariqi lachomzada nigoh dosht. Churʼai talxi nushokii hoziraro az churʼai oyandaash, ki natijai on gʻolibai pushidani zahri qotil xohad shud, alvotar donist. Xullasi kalom in, ki kasro vochib meoyad, dar aksar holatho lachomi havovu havasi xudro ba dast girad” [3:50], yaʼni kishi nafsni oʻz holiga qoʻysa uni har yomon kuyga soladi. Havoyi nafsni zarari uni taammul qilib, oldini olishdan-da koʻra ancha murakkabdir. Nafs yomon amal qilishidan oldin uni oldini olishga jiddiy harakat qilish kerak. Insonni qudrati va irodasi qanchalik mukammal boʻlmasin, havoyi nafsini doim hibsda saqlashi kerak. Achchiq, endi buzilayotgan ichimlikni zaharga aylanib ketishdan oldin yoʻq qilish lozim. Xulosa shuki, doim inson havoyi nafsi bilan kurashsin. Nafsni qiyinchiliklarga qaramay solih amallarga odatlantirsin. Bunday qiyinchiliklarga bardosh berish uchun insonga shunday kuchli iroda kerakki, nafsga hech qachon yengilmasin.

Roziyning yuqoridagi fikrlaridan shu narsa ayonlashadiki, nafs inson tabiati va xislatini oʻzgarishiga taʼsir qiladi. Baʼzida bu taʼsir shunchalik kuchayadiki, insonning qarshiligiga qaramay baʼzi ishlarni amalga oshiradi. Bu vaziyatda agar havoyi nafsni oldi olinmasa kishida shunday holat paydo boʻladiki, uni bartaraf qilish imkonsiz boʻlib qoladi. Shu sababli alloma: “bilishimiz kerakki shahvatparast va shahvatga berilganlar bora-bora bu lazzatdan rohat ham topmay qoladi. Bunday shahvat kishiga gʻolib kelsa, uni tark qilish va undan tabiiy lazzatlanish mahol boʻlib qoladi. Xotinbozlik, mayxoʻrlik, koʻp musiqa va qoʻshiq tinglashga odatlanganlar xuddi kasalga oʻxshaydi. Chunki ular eng kuchli shahvatga berilgan. Shuning uchun bu insonlar amallarida moʻtadillikka rioya qilib, uning lazzatidan bahra oladiganlarga oʻxshamaydi. Chunki bunday moʻtadil boʻlmagan shahvat insonda odatga aylanib, uni tark qilish imkonsiz boʻlib qoladi. Bunday odat aslida baʼzi-baʼzida qilinadigan ish boʻlishi kerak, doimiy qilinadigan ish emas [3:50], deb izohlaydi.

Demak, insonning avvalgi holati kishiga shunchalik xalaqit beradiki, u butun mol-dunyosini sarflab boʻlsa ham, oʻsha shahvoniy ishini amalga oshiradi. Bu holatda nafs inson ustidan hokim boʻlib, uning yomon va baxtsizlikka olib boruvchi ishlarini saodat, gʻamini xursandchilik, dardu alamini esa lazzat qilib koʻrsatadi. Buni Roziy uyni isitish uchun oʻtin jamlagan, lekin jamlagan oʻtiniga oʻt tushib uyi va bor budi bilan birga yonib ketgan yoki hayvon ozgina taomni deb oʻz jonini xatarga qoʻyib, tuzoqqa yaqinlashishi, agar unga tushib qolsa, aldangan narsasiga ham yeta olmasligi, oʻzi ham undan najot topmasligi kabi misollar yordamida tahlil qilgan.

Roziyning qarashlariga koʻra, nafsni oʻz izmiga qoʻyib berish ayanchli oqibatlarga olib keladi. Bu aldangan rohatimiz oqibatida koʻp dardu alam va zararga duchor boʻlamiz, deydi u. Buning zarari esa foydasidan ancha koʻp boʻlishi, bunday lazzat tuzogʻiga tushgan kishi oxir oqibat qattiq pushaymon chekishini taʼkidlab, kim bunday holatni koʻrsa oʻziga-oʻzi “nafs insonga gʻolib kelmasligi kerak” deb aytadi, deya izohlaydi. “Agar on shaxs az ahli falosifaye boshad, ongoh ba osony nafsro ba holati lachomzada nigoh medorad, zero ki ahli falosifa vuchudi nafsro ba zoti xud qabul nadorand” [3:51], yaʼni agar kishi faylasuflardan boʻlsa, nafsini osongina oʻziga tobeʼ qiladi, chunki ular nafsni doim tarbiyalaydi. Ular aytadi deydi Roziy – nafs bu – jismga hech qanday aloqasi yoʻq boʻlib, insonni jismi borligi uchun ham u bor va u qachon buzilsa, nafs ham albatta buziladi.

Roziy qarashlariga koʻra, faylasuflar nafsiga ergashganlarni mazammat qilib, ularni hayvon bilan bir qatorda qoʻyadi. Ular havoyi nafsiga tobe boʻlgan va uni afzal koʻrib, yaxshi koʻradigan kishilarni oqibatda qattiq pushaymon boʻlishini biladi. Bunday kishilar oxir oqibat qilgan ishi behuda ketgani va befoyda ishlar bilan mashgʻul boʻlganini biladi. Jasaddan nafs ajralgandan keyin uzoq pushaymonlik va oʻzini qilgan yomon amaliga koʻp afsus chekadi. Bu borada faylasuflar inson aʼzolariga suyanib dalil keltiradi. Chunki aʼzolar faqat lazzat va shahvat uchun emas, balki tafakkur qilish uchun ham yaratilgan, deb izohlaydi.

Mutafakkirning qayd etishiga koʻra, inson shu xislatlar bilan hayvondan farq qiladi. Masalan, deydi u, har bir hayvon yeyish va jimodan shunchalik lazzatlanadiki, bir guruh inson ham bitta hayvonchalik lazzatlana olmaydi. Fikrlash hissidan uzoq boʻlgan hayvonlar gʻam-tashvishni his qilmasdan betashvish yashayveradi. Bunday yashash insonga yarashmaydi. Inson esa bunday yashashga haqli emas! [3:51] Hayvonlar hayot lazzatidan bahramand boʻlish borasida nihoyat avjiga chiqqanki, bundagi xatarni ham sezmaydi. Roziy buni quyidagi misol yordamida tushuntirishga harakat qiladi. “Masalan, – deydi u, – hayvonni soʻyish chogʻida ham yeyish-ichish bilan mashhur boʻladi”. Faylasuflar agar shahvatparastlik va inson tabiatini qondirish inson hayotida kerakli narsa boʻlganida edi, aqlli odam buni bajarardi va uni hayvoniy holatlardan, deb hisoblamas edi. Lekin inson aql va farosatga ega boʻlib, hayvondan farq qiladi va shu orqali baxtli boʻladi. Inson aqli orqali hamma yaxshi narsa uning uchun ekanini biladi. Inson sogʻlom nutqi va fitriy isteʼdodi orqali barcha ishni amalga oshiradi.

Roziy haqiqiy fazilat haqida fikr yuritar ekan, aytadiki, agar haqiqiy fazilat, lazzat va shahvatni amalga oshirishda boʻlganda edi, har bir inson bunday fazilatga ega boʻlar edi. Komil inson aql vositasida, bunday odam fosiqdan afzal emasligini biladi. Bunga qoʻshimcha oʻlaroq, agar afzallikni alomati koʻproq shahvatni ortidan yugurish bilan boʻlganda edi mollar va eshaklar albatta insondan afzal boʻlar edi.

Mutafakkir mulohazalariga koʻra, baʼzi aql yuritmaydigan inson va bunday fazilatlarni oʻylamaydiganlar hayvon insonga nisbatan lazzatdan koʻproq bahramand boʻladi, deb oʻylaydi. Ammo haqiqatda bunday emas. Masalan, deydi u, aqlga sigʻmaydigan bosqinlarni amalga oshiradigan podshohlar dushmani ustidan gʻolib kelgandan keyin shu darajada aysh-ishratga va zeb-ziynatga beriladiki, hech kim bunday qila olmaydi.

Alloma fikricha, lazzatning kamolu nuqsoni ehtiyojga qarab boʻladi, uni haddini ortiqcha bajarish bilan emas. Haqiqatdan, insonning ehtiyoji miqdoricha baʼzi amallari lazzatga olib boradi.

Tasavvur qiling deydi Roziy, bir insonga ming dinor kerakki, u bilan ehtiyojini qondiradi. Unga toʻqqiz yuz toʻqson toʻqqiz dinor berilsa ham, bu pullar uning ehtiyojini qondira olmaydi. Shu bilan birga, kimdir bir dinorga muhtoj, unga oʻsha pul berilsa, u bilan oʻz ehtiyojini qondiradi va lazzat hosil boʻladi. Bu inson bir dinor bilan kamchiligini bartaraf qilib lazzatlandi, lekin avvalgi kishi esa yuz barobar koʻproq topgan boʻlsa ham ehtiyojini qondira olmadi.

Demak, hayvon barcha tabiati talab qilgan ehtiyojni qondirsa ham, lazzati mukammal boʻlmaydi. Chunki undan keyin lazzat paydo boʻladigan mukammallikning hayvonga taʼsiri yoʻq.Chunki hayvon oldingisini unutib, uni hatto eslay olmaydi ham. Hayvon, hayvon boʻlgani uchun ham hamisha lazzat hissini xohlaydi. Ammo inson oʻz maqsadi va xohlagan shahvoniy narsalariga erishishi uchun oxirigacha harakat qilmaydi, chunki uning aqli va tafakkuri bunga monelik qiladi.

Roziyning qarashlariga koʻra, pok insonning tabiatida shunday holat mavjudki, u boshqa insonlar holatini oʻzinikidan yaxshi deb oʻylaydi. Uning nazdida yana shunday insonlar toifasi borki, ular agar yer yuzining yarmiga ega boʻlsa ham, qolgan yarmini ham xohlaydi. Agar barcha yerni egallasa ham, yana doim sogʻlom, barhayot boʻlishni va yeru osmon orasidagi narsalarni ham egallashni xohlaydi. Shu oʻrinda alloma quyidagi rivoyatni keltiradi: Naql qilinishicha, nafsga berilgan podshoh bir kuni jannat va undagi ulugʻ va bepoyon neʼmatlarni eshitib aytadi: “Shunday oʻylaymanki, men kabi obroʻli va martabali kishi jannatga kirsa, uning neʼmatlarini yoqimsiz, achchiq deb, men xohlagan narsa bu yerda kam ekan, deb oʻylab qoladi”. Bunday hamma narsasi bor, lekin talab xohishining oxiri boʻlmagan kishini qanday ham lazzati mukammal boʻlsin?! Shunday ekan, deydi alloma, hayvonlar va ularga oʻxshagagan kishilardan boshqa kim ham oʻzida bor narsa bilan xursand boʻladi, deb izohlaydi.

Roziy nafsga qarshi kurash haqida fikr yuritar ekan, faylasuflar masalasiga alohida toʻxtaladi. Uning fikricha, faylasuflar havoyi nafsga giriftor boʻlishdan uzoqlashadi. Ular oʻzini yomon nafsning tahqiru tahdididan muhofaza qiladi. Bu dunyoda yashashni eng katta masala, deb bilsa ham, ozgina yemak ichmak bilan kifoyalanadi. Ularning mol-mulki ham, uy- joyi ham yoʻq. Hattoki, baʼzilari umidsizlik girdobiga tushib, bechora holatda qolib, insonlardan uzoqlashgan holda vayronalarni maskan tutadi. Ular hayotning oddiy vasilalarini uzish bilan oʻzining yomon nafsga nisbatan eʼtiqodini saqlamoqchi boʻladi. Ular hech qachon nafs domiga tushmaslikka harakat qiladi.

Roziy nafs masalasini tahlil qilar ekan, yunon faylasufi, platonizm asoschisi Aflotunning nafs toʻgʻrisidagi qarashlariga alohida ahamiyat qaratadi. U shunday yozadi: “Faylasuflarning shayxi va buyugi Aflotun aytadi: Insonning uchta nafsi bor. Birinchisi Nafsi notiqa. Ikkinchisi Nafsi gʻazab yoki hayvoniy. Uchinchisi Nabotiy yo rushd yo shahvoniy nafs. Shunday eʼtiqodi borki, nafsi nabotiy va shahvoniy nafsi notiqa xizmati uchun paydo boʻlgan. Nafsi nabotiyni jismni ozuqalanishi uchun yaratganki, u ham notiqaning xizmatchisi. Nabotiy nafs asbob yo olatga oʻxshaydi, chunki u boqiy javhardan yaratilmagan. Shuning uchun ham u boqiy emas.

Gʻazab qiluvchi nafsi notiqa nafs uchun zabt qilish, ushlab turish vazifasini bajaradi. U shahvoniy nafsni tizginini ushlaydi va uni moʻtadil saqlab turadi. Shu sababli, nafsi notiqa unga suyanadi. Nafsi shahvoniy oʻzining makr hiylasi bilan nafsi notiqani butunlay magʻlub qila olmaydi. Notiqa nafs nutqlarni amalga oshirib, oʻzini saqlab qoladi.

Bu ikki nafs Aflotun nazdida – deydi alloma, oʻziga xos xususiyat, javharga ega boʻlib, jism fosid boʻlgandan keyin, ular nafsi notiqa sifatida qolmaydi.

Roziy gʻazab nafsi qalbni mijozi bilan bir xil deb tushuntiradi. Shahvoniy nafs esa jigar mijozi bilan bir xil. Ammo, deydi mutafakkir, Aflotun nazariyasida dimogʻ (miya) mijozi shunday bir asbobdirki, nafsi notiqa uni ishlatadi. Inson jismi kamoloti boʻlmish Nafsi tagʻziya jigar moddalariga taalluqlidir. Tana harorati va tomir urish harakatlari qalb ishlaridan. His qilish, harakat, iroda, fikr qilish va eslash miya faoliyatidan hisoblanadi. Bular miyaga xos xususiyatlar boʻlib qolmasdan, balki miyada joylashgan javhardir. Ular miya uchun xizmatda boʻlib, u esa insonning eng mukammal asboblaridandir.

Mutafakkir qarashlariga koʻra, Aflotun jismoniy tibga qiziqib oʻrganganini taʼkidlaydi. Uning fikricha, ruhiy tib dalil hujjatlar bilan nafsni tarbiyalaydi va takomillashtiradi. Shuningdek, ruhiy tib nafsni moʻtadil qilish vazifasiga ega boʻlib, uning afʼollarini tartibga solishi, notiqa nafsni kamolga yetkazib, yomon ishlardan uzoqlashtirishi kerak.

Roziy mulohazalariga koʻra, nabotiy nafs afʼollari noqisligi shundan iboratki, u inson jismining ozuqasi va taraqqiy topishida kerak emas. Aksincha, har bir jism bunday narsaga muhtoj. Va yana Nabotiy nafsning yomonligidan u jismni erkin qoʻyadi va natijada jism moʻtadillikda haddan oshib ketadi. Nabotiy nafs jismni jismlik omillarini keng ochib ozuqalanishni koʻpaytiradi. Natijada, jismni quvvati oshib, lazzat va shahvatga imkoniyat yaratiladi.

Gʻazab qiluvchi nafs nuqsoni shundan iboratki – deydi alloma, bu kuch quvvatga ega nafs boʻlsa ham nafsi shahvoniyning oldini olib, uni tahqiru mahrum qilmaydi. Gʻazab qiluvchi nafsning vazifasi shahvoniy nafsni shahvatga berilishiga ijozat bermaslik va uni toʻxtatishdan iborat boʻlishi kerak. Gʻazab nafsi oʻz kuch-qudratini koʻpaytirib, inson va boshqa jonzotlarning shahvoniy nafsini sindirishga harakat qilishi kerak.

Roziyning fikricha, har bir inson agar borliq hayotidan ajablanmasa, azamati va yaralishidan hayratda boʻlmasa, uning hayvondan hech qanday farqi qolmaydi. Agar kishi notiqa nafsga tegishli narsalarni oʻrganishga kirishmasa va unga ahamiyat bermasa, bu ham hayvonga oʻxshab qolishidan dalolatdir.

Roziy qarashlariga koʻra, nafsga mubtalo kishilarning davosi shuki, ular nafs tizginini qoʻlga olib, uni aql bilan yetaklashi lozim. Inson aqli va fikri uni shu darajada boshqarishi lozimki, shahvoniy nafs ozuqa va jismga foyda boʻladigan narsadan meʼyorda foydalansin. Shuningdek, bu holat inson jismi va miyasining salomat, barqaror boʻlishiga olib kelsin. Uning fikricha, notiqa nafs ham buni amalga oshirishga harakat qilishi kerak. U tez fursatda hayotni barcha maʼno mazmunini anglashi kerak.

Shuni ham aytish kerakki, deydi alloma – bunday harakatlar juda koʻpaysa inson mijozi buzilishiga sabab boʻladi. Natijada, inson vasvasa va ruhiy xastalikka duchor boʻladi, tezda erishaman degan narsasini butkul yoʻqotadi. Uning koʻp vaqti ham besamar ketadi. Shu vaqtda u notiqa nafsni ishlatib, uni badandan ajralgandan keyingi vaziyatlarini oʻrgansa boʻladi. Bu muddat insonning tugʻilganidan qarilik chogʻigacha boʻladigan vaqtdir. Uningcha, har bir aqlli kishiga bu muddat yetarli boʻlib, baʼzi insonlar orasida aqli pastlari ham mavjuddir. Ular bu muddatni behuda oʻtkazadi va bunday aqli noqis kishilar vaqtni gʻanimat bilmay, u dunyoga hech narsasiz boradi.

Roziy Aflotun ham nafs jasaddan ajralishi aniqligiga ishonadi, deb yozadi. U aytadi: Nafs oʻzining azaliy olamiga qaytadi va qayta jasadga ragʻbat qilmaydi. Va boshqa hech qanday jism bilan aloqada boʻlmaydi. U oʻzining zotiga suyanib, barhayot, tirik, dardsiz va oʻzining oʻrnida shod-xurram qoladi. Nafsning barhayotligi va dardu alamdan yiroqligi uning yoʻq boʻlmaydigan narsa ekani sababidandir. Uning xursandligi esa, jismdan ajralgani va moddiyat olamidan qutulgani uchundir. Jasaddan ajralgan va moddiyatdan uzoqlashgan vaqtda esa, oʻzining olamida joylashadi. Nafs har doim ham jismoniy olamga mushtoq boʻlib, birinchi oʻrinda unga oʻrnashishni xohlaydi. Jasadga joylashgandan keyin, buning hammasi dardu alamdan iborat ekanini bilgach, pushaymon boʻladi. Aflotun va undan oldingi Suqrotning qarashlari shundan iboratdir [3:54].

Zakariyo Roziy mulohazalariga koʻra, bu jihatdan dunyoda inson fikri hoyu-havas va shahvatlarga bogʻlangan. Biroq insonning vazifasi ularning tizginini qoʻlga olib, nafsni erkiga qoʻymaslikdir. Havoyi nafs tizginini qoʻlga olish va uni razolatga botishiga yoʻl qoʻymaslik – bu aqlning ishi boʻlib, barcha dinda vojib amaldir.

Alloma eʼtirofiga koʻra, har kim nafs tarbiyasiga qattiq kirishsa, oqibatda yaxshi lazzatlarni topishga muvaffaq boʻlib, saodatga erishadi. Havoyi nafsdan ustun kelish va lazzatlarga qarshi kurashish bora – bora yengillashib boraveradi va odatlanib qoladi. Xususan, agar bu bosqichma – bosqich boʻlsa. Shunda nafs ham insonni bu ishiga odatlanib qoladi.

Roziy bularni quyidagi tartibda qoʻlga kiritish mumkin, deb hisoblaydi: nafsni eng sodda shahvatlardan toʻsish kerak. Shundan keyin aql va fahm uni tark qilish kerak deb oʻylagan katta narsalardan ham bemalol tiyiladi. Chunki bu choralar xulq – atvor va shahvatning oldini olishga odatlanib qoladi. Shundan keyin nafs insonning notiqa nafsiga tobe boʻlib, odatlanib qoladi. Keyin osonlik bilan barcha nafsi talab qilgan narsadan oʻzini tiyadi va bu aqlni foydasiga hal boʻladi. Bunday kishi yaxshi siyosat va xulqqa ega boʻlib, insonlar uni maqtaydi va feʼliga qiziqib, unga oʻxshashga harakat qiladi.

Xulosa qilib aytganda, hech kim baxtli boʻlishi uchun havoyi nafsini barcha narsadan man qilishga imkoniyati yoʻq. Shuning uchun biz amallarimizni lutf va mehribonlik bilan bezatishimiz lozim. Shuningdek, amallarimizga xolis kishilar koʻzi bilan nazar tashlab, oʻzimizning yomon amallarimizni koʻrishimiz kerak. Kishi oʻzining yomon amallarini koʻra olmas ekan, hech qachon undan ajralmaydi. Chunki hamma aybni toʻliq koʻra olish imkoni yoʻq. Agar u aybini koʻra olmasa, uni yomonligini his qila olmaydi va undan uzoqlashishga harakat qilmaydi.

1. Abu Homid Gʻazzoliy. Riyozatun – nafs (Nafs tarbiyasi). – T.: Movarounnahr, 2006.
2. Joʻshon M.A. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. – T.: Choʻlpon, 1998.
3. Закариёи Розӣ. Мунтахаби осор. – Душанбе: Адиб, 1989.
4. Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. – T.: Istiqlol, 1999.
5. Haqqul I. Meros va mohiyat. – T.: Maʼnaviyat, 2008.
6. Haqqul I. Tasavvuf saboqlari. – Buxoro, 1994.