МАДАНИЙ МEРОС ОБЪЕКТЛАРИНИ МУЗEЙЛАШТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ

Фан, таълим ва иқтисодиётнинг жадал интеграциялашувида республика ҳудудида олиб борилаётган археологик тадқиқотларни замон талаблари асосида йўлга қўйиш муҳим аҳамиятга эгадир. Қазишмаларни кенг кўламда ташкил этиш, ёшларни археологик изланишлар билан таништириш ва ноёб қадимий меъморчилик намуналарини очиқ осмон остидаги музейлар шаклидаги туризм объектларига айлантириш зарур [2]. Сўнгги йилларда амалга оширилаётган ислоҳотлар археологик тадқиқотларни тубдан такомиллаштириш кераклигини кўрсатди. Йирик археологик ёдгорликларда кенг кўламли тадқиқотларни олиб бориш, қадимий тарих ва бой маданиятимизни халқимиз ҳамда жаҳон ҳамжамиятига тарғиб қилиш зарур. Тарихий-маданий мероснинг илмий ахборот мазмуни, унинг инсон ҳаётининг бир соҳаси сифатидаги бадиий ва амалий аҳамияти ёдгорликлардан фойдаланиш амалиётининг асосий мақсадини белгилайди [14:41].

XX аср давомида тарих ва маданият ёдгорликларини муҳофаза қилишнинг турли моделлари, усуллари, халқаро меъёрлари ва қонунлари ишлаб чиқилганига қарамай, уларни сақлаш муаммоси дунёнинг кўплаб мамлакатларида энг кескин масалаларидан бири бўлиб келган [10:163-170]. Бу борада Бутунжаҳон мероси конвенцияси муҳим аҳамиятга эгадир. Ушбу Конвенция ҳам маданий, ҳам табиий меросни муҳофаза қилиш бўйича энг муҳим халқаро ҳужжатдир [16:200]. Ҳар қандай давлат маданий меросни муҳофаза қилишнинг умумбашарий тамойилларига амал қилади. Маданий меросни келажак авлодларга етказиш учун уни сақлайди. Маданий мерос хавфсизлигини таъминлаши, улардан фойдаланиш, ўрганиш ва оммалаштириши шарт [10:163-170].

Ҳозирги кунда дунёда археологик ёдгорликларни муҳофаза қилиш соҳасидаги назарий ва фалсафий ёндашув ривожланмоқда. Унда табиатни муҳофаза қилишни тадқиқ қилиш тартиб-қоидаларининг фанлараро табиатини белгилаш зарур. Археологик обидаларда фойдаланиладиган режалаштириш жараёнлари ва ёндашувларнинг мантиқий асослари муҳокама қилинади. Ушбу ёндашувларнинг асоси қуйидагилардан иборат:

– археологик материалларни ҳимоя қилиш учун табиатни муҳофаза қилиш талаблари билан бир қаторда уларни ўз жойида қолдириш;

– қийматга асосланган бошқарув тартиб-қоидаларини ҳар томонлама тушуниш;

– мероснинг ижтимоий-маданий ўлчовларини ҳисобга олиш;

– маъмурий амалий мулоҳазаларни ҳисобга олиш, маданий мерос жойларини сақлаб қолишдир.

Аввало, табиатни муҳофаза қилиш назарияларининг адабиётлари кўриб чиқилади. Археологик меросни муҳофаза қилиш ва тақдим этиш соҳаларида замонавий бошқарув ёндашувларининг мантиқий асосларини тушуниш маданий мерос соҳасида режалаштириш ёндашувининг асосини ташкил қилади [15:149].

Бутун дунёда, биринчи навбатда, ривожланган мамлакатларда маданий мерос объектлари яхши ҳолатда сақлаб қолинади ёки тикланади. Улар ҳар қандай халқ тарихи ва маънавияти мезонидир. Бу нафақат катта молиявий харажатларни талаб қилади, балки жамиятда бўлинишни келтириб чиқаради. Чунки маданий мерос объектлари янги қурилиш ишларида қийинчилик келтириб чиқаради. Меъморий ёдгорликлар ўзининг тарихий шароитида, ҳам йирик меъморий ансамблларда, ҳам якка тартибдаги объектларда сақланиши керак. Аҳолининг турли гуруҳлари ўтмиш ёдгорликларини турлича қадрлайди. Бинони бузиш масаласи ижтимоий тартибсизликларни келтириб чиқаради. Бу атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва маданий меросни сақлаш янги ҳодиса экани билан изоҳланади [8:328].

Ҳозирги замонда маданий меросни сақлаш сайёрамизнинг кўплаб шаҳарларида ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг асосий устувор йўналишларидан бирига айланмоқда [6:188]. Ўзбекистоннинг археологик объектлари ва уларни сақлаб қолиш масалалари ҳозирги кунда жуда долзарбдир. Таҳлиллар натижасида давлат ҳимоясига олинган объектларнинг 25 фоизидагина муҳофаза белгилари – ёрлиқлар мавжуд [4:292-298]. Бундан ташқари, аксарият маданий мерос объектларнинг кадастр ҳужжатлари йўқ, чегаралари белгиланмаган [1]. XXI асрда меъморий меросни муҳофаза қилиш, шаҳар тарихий муҳитини асраб-авайлаш, ундан туризмда самарали фойдаланиш амалиёти истиқболли йўналишлардан биридир. Тарихий шаҳарни маданий ҳодиса сифатида аниқлаш, аксиологик ёндашув асосида ягона экспозицияни ташкил этувчи ёдгорлик, иншоотларнинг меъморий-бадиий ўзига хослигини музейлаштириш катта аҳамиятга эга. Архитектор, тарихчи, археолог, ўлкашунос, санъатшунос, этнограф ва социологлар билан ҳамкорликда шаҳар ҳаётининг тарихий-маданий ва ижтимоий-маиший жиҳатларини музейлаштиришга эътибор қаратиш ҳозирги кунда ниҳоятда муҳим аҳамиятга эгадир [5:47-52].

Музейлаштиришни кенг маънода ҳар қандай объектнинг музей ҳолатига ўтиш, деб ҳисоблаш мумкин. Бу атама одатда кўчмас, атроф-муҳит ва номоддий мерос объектларига нисбатан қўлланади [11]. Шунинг учун, Жиззах вилоятидаги объектларни музейлаштиришда қуйидаги жиҳатларга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Бунда музейлаштиришнинг тарихий тажрибаси асос сифатида олинган.

Музейлаштириш жараёнида ёдгорликнинг ахборот салоҳиятини максимал даражада ошириш керак [7:61]. «Музейфикация» атамаси маҳаллий музейшунослик фанида нисбатан янги тушунча бўлиб, фақат XX аср иккинчи ярмида кенг тарқалган.

Тарихий, маданий ва табиий объектларнинг музей кўринишига ўтишини таъминлайдиган фаолият йўналишини музейлаштириш деб аталади. Музейлаштиришнинг мақсади тарихий-маданий, бадиий, илмий қадриятларни аниқлаш ва сақлашдир. Кўпинча бу атама кўчмас, номоддий ва атроф-муҳит объектларига нисбатан қўлланади [7:397], лекин умуман олганда, барча музей объектларига тегишлидир.

Археологик меросни сақлаш ва янгилаш муаммоси бой тарихшуносликка эга. Унинг асосий қисми музей фаолиятининг алоҳида бўлими сифатида археологик меросни музейлаштириш масалаларига бағишланган. Айнан шу фаолият йўналиши, аксарият тадқиқотчилар фикрига кўра, археологик мерос объектларини сақлаш, ўрганиш ва намойиш этиш учун шароит яратиши мумкин. Тадқиқотчиларнинг кўриб чиқилаётган масалаларга қизиқиши 1950-1960 йиллардаги музейларнинг гуллаб-яшнаши даврида юзага келди. Иккинчи жаҳон урушининг маданий меросга етказган зарари фонида қолган ёдгорликларни асраб-авайлаш заруратга айланди.

Археологик меросни сақлаш шаклларини кенгайтириш масаласи бугунги кунда Россияда энг долзарб масалалардан биридир. Яқин вақтгача тарихий ва маданиятни янгилашнинг энг кенг тарқалган усуллари қуйидагилар эди:

1) маданий мерос объектидан унинг асл функциясига кўра фойдаланиш;

2) маданий мерос объектидан функцияси ўзгарган ҳолда фойдаланиш (сақлаб қўйилган объектни унинг асосий сифатларига зарар етказмасдан мослаштириш);

3) объектни илмий жиҳатдан ўрганиш ва у тўғрисидаги маълумотларни нашр этиш;

4) тарихий-маданий мерос объектини музейлаштириш.

Археологик мероснинг кўчмас объектлари учун маданий меросни янгилашнинг объект тўғрисидаги маълумотларни эълон қилиш ва музейлаштириш усули қўлланилади. Бироқ, уларнинг биринчиси археологик ёдгорликларнинг сақланишини таъминлай олмайди. Фақат музейлаштириш археологик мерос объектининг ахборот, жозибадор ва экспрессив салоҳиятини тўлиқ аниқлашга ёрдам беради. Шу билан бирга у объектга минимал зарар етказган ҳолда фойдаланишни таъминлайди [13:360].

Музейлаштириш муаммосига тўхталадиган бўлсак, биринчи навбатда ишлаш керак бўлган объектларнинг турларини аниқлаш керак. Замонавий тадқиқотчилар қуйидаги турларни ажратиб кўрсатади:

– археологик мажмуа – археологик ёдгорликлар мажмуаси (қўшни аҳоли пунктлари, қабристонлар ва бошқалар билан мустаҳкамланган турар-жой).

– археологик ёдгорликлар (тепаликлар, аҳоли пунктлари, қабристонлар ва бошқалар);

– археологик жойлар (алоҳида иншоотлар – бинолар, кўприклар, қалъалар, ариқлар);

Ҳар қандай объектни музейлаштириш бир неча босқичда амалга оширилади:

– аниқлаш;

– ўрганиш;

– реставрация (ўрганишдан кейин зарур бўлган консервация, реставрация, камроқ реконструкция ишларини олиб бориш);

– экспозиция майдонини ташкил этиш (экспозицияларни яратиш, туристик маршрутлар ва дастурларни ташкил этиш, зарур инфратузилмани яратиш ва бошқалар) [7:403].

Тарихий-маданий ҳудудлар тизимида археологик ёдгорлик ҳал қилувчи роль ўйнамайди, балки тарихий-маданий мажмуанинг ажралмас қисми ҳисобланади. Албатта, агар бу тарихий-маданий ҳудуд археологик ҳудуд сифатида белгиланмаган бўлса, унда археологик ёдгорликлар мавжуд. Ёдгорликлардан консервация ва актуаллаштиришнинг асосий объектлари сифатида фойдаланилади.

Музей-қўриқхона тарихий-маданий меросни сақлаш ва улардан фойдаланишнинг ташкилий-ҳуқуқий шакли бўлиб, музей-қўриқхонада археологик объект тўлиқ очилади. Музей фаолияти тўғрисидаги маълумотларни сақлаш, ўрганиш ва мослаштиришга қаратилган. Ёдгорлик кенг доирадаги ташриф буюрувчилар учундир (тарих ва археология соҳасидаги мутахассис ва оддий сайёҳлар учун).

Археологик парк – бу бизга ғарбдаги музей анъаналаридан келиб чиққан тушунча бўлиб, дастлаб музей-қўриқхонага қараганда археологик меросни асл жойида музейлаштиришнинг эркинроқ шаклидир.

Археологик паркда асосий археологик экспозицияси ушбу археологик мажмуа мавжудлиги билан тўлдирилади. Фаол ривожланиши даврида ҳудудда яшаган одамларнинг ҳаёти ва турмуш тарзи билан боғлиқ этнографик экспозициялар билан ҳам тўлдиришга рухсат берилади. Шунингдек, археологик меросни реконструкция қилиш ва моделлаштириш каби музейлаштириш усулидан фойдаланишга рухсат берилади.

Бу турдаги музейларнинг пайдо бўлиши XIX аср 70 йилларида Швеция ва Норвегияда бўлган. Кейинчалик бу музейлар Европанинг бошқа мамлакатларида ҳам пайдо бўлган.

Бу ҳолат шошилинч чоралар кўришни талаб қилди. Аввало, ёғоч меъморчилик объектлари ва этнографик ёдгорликлар сақланиши керак эди. Кейинчалик маълум бир маданий жамоа ёки давлат тарихининг тегишли даври турмуш тарзи ва шароитини акс эттирувчи бутун тарихий-меъморий мажмуалар, археологик ёдгорликларни яратиш режалаштирилган эди [12:60-61].

Мустақиллик йилларида мамлакатимиз ҳудудида қадимги даврдан бошлаб ривожланган қишлоқ, шаҳар ва цивилизация марказларининг бой ўтмишини археологик жиҳатдан тадқиқ этиш ва бу жараёнларни тиклаш бўйича муайян ишлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон ҳудуди тош давридан бошлаб ўзлаштирилган. Мамлакатимиз жаҳондаги илк шаҳарсозлик ва давлатчилик шаклланган марказлардан биридир. Тарихимиз ва маданиятимизнинг чуқур илдизга эга экани илмий асосланган.

Бугунги кунда бутун дунёда туризмнинг роли барқарор равишда ошиб бормоқда. Бу унинг одамлар ҳаёти ва умуман мамлакатлар иқтисодиётига таъсирининг кучайиши билан боғлиқ. Туризм жаҳон иқтисодиётига тобора кўпроқ таъсир қилмоқда. Маданий мерос объектлари туризмнинг ўзига хос белгисига айланмоқда. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида сайёҳлик компаниялари янги хизматларни таклиф этиш ва маҳсулотларни ишлаб чиқиш муҳимлиги ва зарурлигини тобора кўпроқ англаб етмоқда.

2023 йил 16-20 октябрь кунлари Самарқанд шаҳрида БМТ Бутунжаҳон туризм ташкилоти – UNWTO  Бош Ассамблеясининг 25-сессияси доирасида «Энг яхши туризм қишлоқлари» номзодлиги бўйича тақдирлаш маросими бўлиб ўтиши режалаштирилган эди. Сессия доирасида энг яхши туристик қишлоқ рўйхатига Ўзбекистондан 5 та манзил киритилди. Фарғона вилоятидаги «Аввал», Навоий вилоятидаги «Центоб», Сурхондарёдаги «Цангардак», Самарқанддаги «Конигил» қишлоқлари ва Жиззах вилоятидаги Фориш тумани «Ухум» қишлоғи шулар жумласидандир [3]. Шу ўринда, Жиззах вилоятида туризмни ривожлантириш учун уни музейлар фаолиятини илмий концепциялари, техник ахборот ускуналари, 3Д буюмлар ва экспонатлар билан қўллаб-қувватлаш лозимдир. Жиззах вилоятида жойлашган археологик ёдгорликлар (Жиззах шаҳрида Қалиятепа, Зомин туманида Қъорғон, Ш.Рашидов туманидаги «Оқ олтин» МФЙ, Сайҳонсой қишлоғи яқинидаги Сайҳонтош расмлари (Такали тош расмлари) ни музейлаштириш ушбу ҳудудда туризм соҳасини ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эгадир.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, туризм аслида бўш вақтдан унумли фойдаланиш ва ҳордиқ чиқариш билан боғлиқдир. Шу билан бирга у туризм хизматлари билан боғлиқ тармоқларни ҳам қамраб олади. Зеро, вилоят ҳудудида туризмни ташкил этиш ва ривожлантириш барча соҳаларнинг иқтисодий юксалишига, аҳолининг бир қисмини иш билан таъминлаш муаммосини ҳал этишга хизмат қилади. Энди бу сайёҳлик объектларини реконструкция қилиш, таъмирлаш ва кенгайтиришга эътибор қаратиш лозим.

Умуман олганда, музейлаштириш методологияси лойиҳасини ишлаб чиқишнинг муҳим шартлари шундан иборатки, бу археологик меросни топиш, текшириш, қайта тиклаш ва оммалаштиришга қаратилган тадбирларнинг ягона тизими сифатида қаралиши лозим. Бу, ўз навбатида, танланган ҳудуднинг тегишли ресурслари, яъни музейлаштиришга оид объектлар ва тарихий-археологик ёдгорликлар билан тўйинганлик даражасини ҳисобга олишни тақозо этади. Диний биноларни музейлаштириш кўп қиррали, нозик ва мураккаб жараёндир. Бугунги кунда мамлакатимизда музейлаштирилган археологик ёдгорликлар сони жуда озлигича қолмоқда. Шу билан бирга, музейнинг бундай шаклларига эҳтиёж, албатта, мавжуд.

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 декабрдаги «Моддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш соҳасидаги фаолиятни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-4068-сон Қарори.
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 21 сентябрдаги «Археологик тадқиқотларни тубдан такомиллаштириш тўғрисида»ги 792-сон Қарори.
3. Жиззах ҳақиқати. 2023 йил 18-октабр. №85.
4. Курязова Д. Ўзбекистондаги археологик объектлар ва уларни музейлаштириш йўли билан сақлаб қолиш масалалари. Ўтмишга назар. 2-қисм/ Махсус сон. 2020. – Б.292-298.
5. Mukhamedova M.S. The role of museuming the historical cities and ethnographic neighborhoods of Uzbekistan in cultural tourism. International journal of pedagogics (ISSN – 2771-2281). Volume 02. Issue 09. – P. 47-52.
6. Ильин О.Н. Инвестиции в сохранение объектов культурно-исторического наследия крупного города: Дисс. на соиск. учен. степ. к.э.н.: Спец. 08.00.05. – Санкт-Петербург, 2009. – C.188.
7. Каулен М. Е. Музеефикация историко-культурного наследия России. – М.: Этерна, 2012. – C.432. (61), 397, 403.
8. Линч К. Образ времени / Пер. с англ. В.Л.Глазычева; Сост. А.В.Икопников; Пол ред. А.В. Икопникова. – М.: Стройиздат. 1982. – C. 328., ил. – Перевод изд.: The image of the city / Kevin Lynch. – The M.I.T. Press.
9. Минеева И.М. Музеефикация археологического наследия на территории музея-заповедника «Ирендык» в Башкортостане: вопросы методологии // Наследие и современность. Альманах Института Наследия. – М.: Изд-во Института Наследия, 2006. – Вып. 13. – C.132-146.
10. Плошница Е. Проблемы музеефикации культовых памятников в Республике Молдова. Вопросы музеологии 1 (7) / 2013. – С.163-170.
11. Российская музейная энциклопедия [Электрон ресурс].: http://www.museum.ru/rme/mb_musf.asp (murojaat sanasi:15.03.2023.).
12. Севан О.Г. Музеи под открытым небом в Европе. [Электронный текст] // Обсерватория культуры. – М.: РГБ, 2006. – №3. – C. 60-61.
13. Тишкин А.А., Гребенникова Т.Г. Современные формы актуализации археологического наследия. / Бобров В.В. (отв. ред.) Археологическое наследие Сибири и Центральной Азии (проблемы интерпретации и сохранения) // Материалы международной конференции. – Кемерово: Кузбассвузиздат, 2016. – С.360.
14. Шулепова Э.А. Музеефикация памятников как механизм использования культурного наследия в регионе. Автореф. дисс. на соис. уч. степ. док. культ. – М., 1998. – С. 41.
15. Conservation of cultural heritage in the arab region. Issues in the conservation and management of heritage sites. ICCROM – International centre for the study of the preservation and restoration of cultural property. Max creative, UAE. 2016. – P.149.
16. World Heritage – Challenges for the Millenium. 2007, UNESCO World Heritage Centre. – P.200.