ТУРКИСТОНДА ҚОЗИ(СУДЬЯ)ЛАР ТАЙИНЛАНИШИ, ТEРГОВ ҚИЛИШ ВА ҲУКМ ЧИҚАРИШ ТАРИХИ

Бу давр тадқиқотлари Туркистон ўлкасини нафақат ҳудудий жиҳатдан босиб олиниши, шу билан бир қаторга ўлка аҳолиси онги ва шуурига, маҳаллий бошқаруви, иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, диний, маданий ҳаётга қилган таъсири ўрганилган. Бундан ташқари, Туркистон ўлкаси қозихоналарида тузилган васиқалар, ҳукмлар, хатлар, тилхатлар, иқрор хати, иноятнома, далолатнома (акт), даъволар, қозилик ишлари реэстр дафтарлари каби ҳужжатлар асосий манба ҳисобланади.

Ўрта Осиёни мустамлакага айлантиришда вақтинчалик низомларнинг мавжудлиги ва ягона норматив ҳужжатнинг йўқлиги маъмурий бошқарувда бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқарган. Ушбу ҳолатни бартараф этиш чоралари метрополия [1] томонидан турли ўрганишлар, хусусан, тафтишлар орқали амалга оширилади. 1882 йил ўлкада тафтиш ишларини олиб борган Ф.К.Гирс ўз ҳисоботида: «Ҳарбий-халқ бошқаруви, ўз даврини яшаб бўлган ва ўлканинг ҳозирги эҳтиёжларига жавоб бера олмаётганлиги туфайли, маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда умумий асосдаги бошқарувни жорий қилиш лозим», дейди [3:67].

Гуноҳ ва айб ишларни тафтиш ҳамда тергов қилиш учун Россия мировой судьяларига ноиблар ва терговчилар тайинланади. Мировой судьялар ноиблари бўлган уездларда тафтиш ва тергов ишларини мазкур судьяларнинг ўзлари ўтказган.

Юқорида баён қилинган, ўлкани бошқариш тўғрисидаги Низомнинг 141-моддасида кўрсатиб ўтилмаган жавобгарликка тортишга сабаб бўладиган ишларни Туркистон ўлкасидаги мусулмон халқи Россия империяси ҳудудида содир этса, бу ишларни қозилар ва бийлар сўрамай мустамлака ҳукумати қонунларига мувоқиф тергов ва ҳукм қилади [2:1].

Туркистон вилоятининг мусулмон халқидан бошқа ўтроқ ва кўчманчи  халқлар орасида бўлган даъво ва жанжалларни ва Россия ҳукумат амалдорлари қилинган даъволарини рус маъмурияти қонунларига мувофиқ сўроқ қилиш учун мировой судьяларга ва вилоят суд маҳкамаларига берилади. Қозилар, бийлар, терговчилар, мировой судлар ва уларнинг ноиблари ўртасида бирор даъвони очиш, тергов қилиш кимга тааллуқли эканлиги хусусида қарама-қаршилик бўлса, бу зиддиятни вилоят суд маҳкамаси ҳал қилади.

Оғзаки берилган ҳар хил жазо хусусида ва етти кун муддатдан кўп бўлмаган ҳибсга олиш масаласида моддий ёки маънавий берилган зарар учун эллик сўмдан ошмаган жарима белгилаш мировой судьяларнинг ҳукми билан амалга оширилган [4:2]. Аммо ушбу низомни тўлдирадиган 157-моддасида кўрсатиб ўтилган воқеалар, жазолаш тартиби хусусида чиқарилган судьяларнинг ҳукми устидан қайта кўриб чиқиш мақсадида арз қилиш мумкин. Мировой судьяларнинг  якунланмаган ҳукмлари устидан моддий ёки маънавий етказилган зарар прокурор, қозилар чиқарган ҳукмлардан рози бўлмаганлиги хусусида аппеляция тартибида вилоят судига ариза бериш имконияти бўлган. Мировой судларнинг чиқарган ҳукмларига тааллуқли ишлар масаласида мурожаатлар, ариза ва турли хат — қоғозлар почта орқали юборилган. Мазкур арзнома хатлар почтага муҳлати тугамасдан аввал топширилган бўлса, керакли муассасага етиб келганда муддати тугаган бўлса ҳам муҳлати тугамаган ҳисобланади [2:3].

Вилоят суд маҳкамаси кўриб чиқиладиган ишлар вақтини тайинлаб, моддий ва маънавий зарар келтирилганлиги ҳақидаги хатларга жавоб қайтаради. Моддий ва маънавий зарар ёки қонун бўйича ҳибсга олиш учун асос бўладиган гуноҳ иш ва айб қилган шахс судга келмаса, тергов тўхтатилмайди. Прокурор моддий ва маънавий зарар бўлган воқеа ёки содир қилган шахс жиноят жойи, гувоҳларни сўроқ қилишни тўхтатади. Сўроқ ишларида керак бўлган гувоҳларни вилоят суд маҳкамаси гувоҳга яқин уезд маҳкамасига чақиртириш ҳуқуқига эга.

Вилоят мировой судьялари ўзларига вилоят маҳкамаси ва мировой судья томонидан берилган ваколатдан чиқиб қабул қилган якуний хулоса ҳукмлари устидан қайта кўриб чиқиш мақсадида арз қилиш мумкин бўлган. Аризачи мурожаатини мировой судья устидан сенат деган маҳкамага беради. Мазкур ҳукмлар устидан аппелация қарорига биноан мазкур даъвони қайта кўриб чиқиш учун мировой судьяга ва вилоят суд маҳкамасига қайта кўриб чиқиш ҳақидаги қарорни кўрсатган ҳолда қайтадан терговга рухсат берилади.

Даъвонинг «ҳақиқийлиги» келтирилган далилларга боғлиқ бўлиб, суднинг қарори учун рефлектор^[3] [5] гувоҳномасининг тасдиқланган нусхаларини тақдим этиш шарти бўлган. Гаров пули эвазига ҳибсдан озод қилиш амалиёти ҳам бўлган. Аммо кўп ҳолатларда фуқаролар томонидан гаров паттаси топширилгач, ҳибсдаги шахсга эркинлик берилмаган. Шикоят аризалари берилсада, бу муаммога жавоб олинмаган [4:192-193].

Вилоят, шаҳар, туман суди ва мансабдор шахсларнинг ҳукмлари устидан шикоят қилиш пайтида,   1889 йил 12 июлдаги қонунга биноан, фуқаролик ва жиноий тартибда кўриб чиқилган. Бу жараёнда ариза бериш, эълон қилиш, шикоят қилиш ва бошқа ҳужжатлар топширилган. Дастлабки судга даъво қилиш, тақдим этилган даъволарга жавоб бериш, учинчи шахсларнинг жавобгарлигини аниқлаш, хатти-ҳаракатлар тўғрисидаги низоларни белгилаш ва шу каби низоларга кўра рад этиш, жиноий жавобгарликка тортиш, ҳисобот бериш, оғзаки ва ёзма тушунтириш бериш, тинглаш талаблари қўйилган.

Хусусий, апеллация ва кассация шикоятлари ва шарҳларини олиб келиш, қонуний кучга кирган қарорларни бекор қилиш тўғрисида илтимоснома бериш, фотосуратлар, турли хил сертификатлар, нусхалар, мукофотлар, ҳақиқий ҳужжатлар ва ижро варақаларини олиш, улар учун энг кўп усулларни кўрсатиб, инвентаризация қилиш, рўйхатга олиш ва қарздорларнинг мол-мулкини сотиш, мол-мулк пулига оид низоларни тўхтатиш, уларнинг аризаларини топшириш ва имзолаш бўйича мурожаат қилишлари мумкин бўлган [4:92].

XIX аср охири – XX аср бошларида Туркистонда бўлиб ўтган тарихий воқеалар хусусан, ўлкада Россия империяси томонидан мустамлакачилик тузумининг ўрнатилиши давлат бошқарувида муҳим ўзгаришларга сабаб бўлган ва улар босиб олган ҳудудлар низом асосида бошқарилган. Жумладан, минг йиллар давомида шаклланган суд-ҳуқуқи тизими ислоҳ қилиниб, янгича тартиблар жорий қилинган. 1886 йилдан бошлаб ўтроқ ҳамда кўчманчи аҳоли учун қўлланадиган шаръий ва урф-одатга асосланган «бий» судлари «халқ судьялари» деб аталган. Дастлаб уезд судлари, кейинчалик уларнинг ўрнига «участка мировой судлари» таъсис этилган.

Хуллас, Туркистон ўлкасида маҳаллий бошқарув тизимининг тараққиёт йўли, ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий, тарихий мероси, уларнинг ғоявий йўналишлари, қозилик маҳкамалари нотариал лабораториясини чуқур ўрганиш ўзбек давлатчилик тарихи, хусусан, XIX аср охири – XX аср бошлари ўзбек халқининг ҳуқуқий бошқарувда миллий руҳ акс этиш манзарасини теран тасаввур этиш имконини беради.