КОМИЛ МУРШИД – АҲМАД ЗИЁУДДИН КУМУШХОНАВИЙ

Мустақиллигимиз шарофати билан нафақат юртимизда етишиб чиққан алломаларимизнинг, балки улар асос солган таълимотларни давомчиларининг ҳам ҳаёт йўллари ва маънавий мерослари ўрганиб келинмоқда. Ана шундай таълимотлардан бири нақшбандия таълимотидир.

Нақшбандия таълимотининг намояндалари ўз юртининг маънавий султонидир. Чунки улар азалдан халқ тинчлиги, фаровонлиги, маънавий-маданияти тўғрисида ғамхўрлик қилган, халқ орасида бағрикенглик ғоясини илгари сурган ва миллатлараро тотувликни амалга оширишда ёрдам берган.

Нақшбандия таълимотига Бухорои шарифда Баҳоуддин Нақшбанд номи билан машҳур Муҳаммад ибн Муҳаммад Бухорий (1318-1389) асос солган [1:21;2:3;3:206].

Нақшбандия таълимотини нафақат Мовароуннаҳрда, балки Хуросон, Ироқ, Озарбайжон, ҳаттоки Рум ва Миср, Хитой ва Ҳиндистонда ҳам кенг тарқалишига сабабчи бўлган машҳур шайх, ориф, мураббий, устоз ва тасаввуф таълимотининг буюк намояндаси Хожа Аҳрор Валийдир [4:114-118].

Хожа Аҳрор Валий ҳақида Алишер Навоий “Насойимул муҳаббат” асарида тавсифлаб ўтган [5:280]. Тасаввуфшунос олим профессор Александр Книш Эрон ва Туркияга накшбандийликнинг кириб келишида Хожа Аҳрор Валийнинг ролини қайд этган [6:254].

Нақшбандийлик таълимоти туркларнинг орасида тариқатнинг буюк асосчиси Баҳоуддин Нақшбанд вафотидан бир аср ўтгач, аниқроғи XV асрдан ёйила бошлаган. Бу нақшбандийликнинг Мовароуннаҳр ҳудудидан четга чиқишида жуда муҳим қадам бўлган [4:114-118].

Туркияда нақшбандия сўфийлик тариқатининг биринчи тарғиботчиси Хожа Аҳрорнинг халифаси Мулла Абдуллоҳ Илоҳий Самовий (вафоти 1490 й.) эди [7:108]. Истанбулнинг ўзидаёқ 65та нақшбандия даргоҳларининг мавжудлиги, бу тариқатнинг кенг тарқалганига далил бўла олади.

Мавлоно Холид Зиёуддин Бағдодий (р.а.) Мусул вилоятининг Сеҳризода қишлоғида 1779 йилда таваллуд топган ва 1826 йили Шомда вафот этган. Холид Бағдодий асослаган Нақшбандия холидия тариқати Усмонийлар давлатида кенг тарқалиб энг фаол маънавий, руҳий озуқа ҳисобланган. Ҳатто усмоний подшоҳларидан Султон Ваҳдиддиннинг ҳам холидия тариқатига мансуб бўлгани манбаларда келтирилган [8:121].

XIX асрда машҳур олим ва мутасаввиф Аҳмад Зиёвуддин Кумушхонавий (1893 й. вафот этган.) нақшбандиянинг Онадўлида яна ҳам кенг тарқалишига улкан ҳисса қўшган [9:28]. Мақоламизда комил муршид Аҳмад Зиёуддин Кумушхонавийнинг нақшбандия таълимотини ривожлантиришдаги ўрнини кўриб чиқамиз.

Бухоройи шарифда яшаб ўтган “Силсилаи шариф”нинг “Олтин занжир”ида ҳазрат Хожа Шоҳ Баҳоуддин Муҳаммад Нақшбанд Бухорий-Увайсий 16-ҳалқада бўлса, Аҳмад Зиёуддин Кумушхонавий 32-ҳалқада туради. Бундай сонлар фалсафасини ўзига хос мазмун-моҳияти бор. Чунки Аҳмад Зиёуддин Кумушхонавий нақшбандия таълимотини жуда кўп мамлакатларга тарқалишига сабабчи бўлган.

Кумушхонавий беш ёшида ўқишни бошлаб, саккиз ёшида Қуръони каримни ёд олган ва “Ҳофизи Қуръон” бўлган. У “Далоили хойрот”, “Қасидаи Бурда” ва “Ҳизбул Аъзам” каби китобларни қироат килишга устозларидан рухсат олган [10:9].

Зоҳирий илмлар тўғрисида билимга эга бўлса-да, мукаммал бўлиши учун ботиний илмларни ҳам эгаллаши лозимлигини билиб, бунинг учун комил устоз кераклигини англаган.

Кумушхонавийнинг ҳаётида бундай устоз Мавлоно Холид Бағдодийнинг халифаларидан бири Аҳмад Сулаймон Арводий бўлган.

Мавлоно Холид Бағдодий Кумушхонавийнинг тасаввуфда юксак мавқе ва катта таъсирга эга бўлишини олдиндан кўра олган ва унга раҳбарлик қилиш учун ўзининг халифаси Аҳмад Сулаймон Арводийга “Эй дўст Истанбулга бор ва фалон кишини иршод қил. Чунки у биздан кейин соҳиби замон ва раҳбари тариқат бўлгайдир. У гул ҳали очилмаган ғунчадир. Ул шаҳарга бошқа ҳар қанча халифалар жўнатилган бўлса-да, унинг насиби азалдан сенга омонат топширилган. Боргил, ҳасрат оловида куйиб, пири муршид қидираётган ўша мушку анбар ҳидли валоят ғунчасининг очилмоғига хизмат қил. Бу хусусда саодати киром Ҳазратларимизнинг руҳониятлари сенга мададкор бўлгай”, деб буюрган [11:302].

Бошқа бир манбада қуйидагича ёзилган: “Шу орада Мавлоно Холид Бағдодий ҳазрат Аҳмад Сулаймон Арводийга: “Эй дўст! Шимолий Африка, Бухоро, Миср, Макка, Мадина, Ҳиндистон ва Узоқ Шарқни мунаввар қиладиган инсонни нури кўринмоқда. У билан сизнинг исмингиз кўпроқ эшитилади ва у билан сиз кўпроқ эшитиласиз, таниш бўласиз. Чунки у биздан кейин замоннинг соҳиби ва тариқатнинг бошловчиси бўлади”, деган [12:104]. Демак, Холид Бағдодий Кумушхонавийни руҳи қувватини кўриб уни тарбиялашни халифаси Аҳмад Сулаймон Арводийга топширган.

1845 йилда устози Холид Бағдодий томонидан вазифа буюрилган шайх Ливан – Триполи муфтийси Аҳмад Сулаймон Арводий Истанбулга келган. Кумушхонавий пири муршидининг келишидан илоҳий илҳом ва туш орқали хабардор бўлган. Улар шайх Абдулфаттоҳ ҳазратнинг кулбасида кўришган. Кумушхонавийни ҳеч қачон кўрмаган бу улуғ инсон Кумушхонавийга деди: “Эй Аҳмад! Сизнинг қайсарлигингизни тузатиш ва сизга раҳбар бўлиш азалдан менга ишониб топширилган ва фақат сиз учун Дамашқдан Онадўлига саёҳат қилишга келдим” [13:37]. Кумушхонавий бу сирли нотаниш одамдан номини эшитган заҳоти юраги қизиб кетди, жуда ҳайратда қолди. Унинг ҳузурида қўл қовуштириб турди. Абдулфаттоҳ Кумушхонавийга юзланиб, бу киши сизнинг шайхингиз. Буни дарҳол ҳал қилинг. Орамизда бегона йўқ, биз бир шайхдан илҳомланган бир дарахтнинг икки атиргулимиз. Кумушхонавий шайхга интисоб қилди.

Кумушхонавий шайхини Маҳмуд пошо мадрасасидаги ҳужрасига олиб бориб у ерда қирқ кунлик раҳмат ва мағфират даврини бошлаган. Шайх Кумушхонавийга бир қанча тариқат, зикр ва сайру сулук йўлларидан таълим берган. Шайх ва шогирд Мавлоно ва унинг орасидаги иршод фаолиятида ҳам фавқулодда ҳодисалар бўлган. Шамс Табризий мисолида бўлгани каби тасаввуфий ва фавқулодда муҳит содир бўлган. Шайх Арводий ҳам худди Шамс Мавлонони тарк этганидек Кумушхонавийни бирдан тарк этган.

Уч йилдан кейин 1848 йилда устоз Арводий иккинчи марта Кумушхонавий билан ёлғизликда учрашган. Унинг маънавий жиҳатдан камолга етганини кўриб, Кумушхонавийга нақшбандия, қодирия, суҳравардия, кубравия, шозилия, чиштия, мавлавия тариқатларига ижозат берган.

Кумушхонавий Истанбулдаги холидийларнинг энг буюк шайхи Абдулфаттоҳ ҳазратнинг борлиги учун у кишини ҳурматини жойига қўйиб, “Энг катта халифага қаттиқ содиқлик билан мустақил ҳаракатлардан ўзини тийиш” туфайли тариқат ишларига ўзини тўлиқ бағишламаган.

1875 йилгача Кумушхонавий муаллифлик ҳуқуқи ва асарларини нашр қилиш билан шуғулланган. “Левамиъул-ъукул” номли асарида ўзини нақшбандий ва шозилий тариқатида деб таништирган. Абдулфаттоҳнинг (1864)  вафотидан сўнг Кумушхонавий нақшбандия таълимотининг холидия тармоғининг бир новдаси бўлган кумушхонавия тариқатини ривожлантирган. Абдулфаттоҳнинг  Холидияга аъзо бўлган шогирдлари кумушхонавия тармоғига қўшилгани натижасида бу тармоқ жуда кенгайган.

Кумушхонавий 1859 йилда ўз тариқатининг аъзолари билан зикр ва суҳбатлар учун махсус жой танлаган эди. Кумушхонавия тариқати аъзолари кўпайганидан кейин у жой кичиклик қилган. Кумушхонавий 1875 йили Фотма Султон масжидида қўшимча ҳужралар ва биноларнинг орасидан ўн олти хонали уй ва дарвозахона қурдирган. Кенгайтирилган бу жой Кумушхонавий дарвешлар уйи номини олган.

Кумушхонавийнинг суҳбатларига Султон Абдулмажид, Султон Абдулазиз ва Султон II Абдуҳамид қатнашиб турган. Манбаларда Кумушхонавийнинг Султон Абдулҳамидхон билан яқин муносабатда бўлгани кўрсатилган.

Кумушхонавий бир юз ўн олти кишига иршод берган ва унинг миллиондан ортиқ муридлари бўлган. У Кавказ, Қозон, Шом, Бағдод, Ҳижоз, Миср, Хитойдан тортиб Комор оролигача бўлган дунёнинг турли томонларига шогирдларини юбориб, ислом маданиятини ва Нақшбандия Холидия тариқатининг тармоғи бўлган кумушхонавияни кенг тарқалишига ҳисса қўшган [14].

Аҳмад Зиёуддин Кумушхонавийнинг шогирдларидан тўрттаси “Силсилаи шариф”нинг “Олтин занжир”ига кирган. Шогирдларидан: Хасан Хилми Кастамоний (1893-1911) 33-ҳалқада, Исмоил Нажотий Зағфаронболий (1911-1919) 34-ҳалқада, Умар Зиёвуддин Доғистоний (1919-1920) 35-ҳалқада ва Мустафо Файзи ибн Амруллоҳ Такфуртоғий (1920-1925) 36-ҳалқада туради [14].

Юқоридаги фикрларни хулоса қилиб айтганда қўйидагиларни таъкидлаш мумкин:

1. Нақшбандия таълимотини Бухорои шарифда Баҳоуддин Нақшбанд номи билан машҳур Муҳаммад ибн Муҳаммад Бухорий (1318-1389) асослаган.
2. Нақшбандиянинг жаҳон бўйлаб тарқалишига сабабчи бўлган Хожа Аҳрори Валийнинг аҳрория тармоғи орқали Холид Боғдодий Туркияда холидия тармоғига асос солган.
3. 1864 йилдан бошлаб Холид Боғдодийнинг нақшанбдия-холидия тармоғини Аҳмад Зиёуддин Кумушхонавий такомиллаштириб, янги кумушхонавия (зиёия) тармоғига асос солган.
4. “Силсилаи шариф”нинг “Олтин занжирида” Кумушхонавий ва шогирдлари 32-36-ҳалқаларда туради.

Умумий хулоса қилиб айтганда, нақшбандия таълимотини мукаммал ўрганиш учун унинг Кумушхонавия тармоғини ва унинг асосчиси Аҳмад Зиёвуддин Кумушхонавийнинг ҳаёт йўллари ва маънавий меросини ҳар томонлама таҳлил этиш Янги Ўзбекистонимизда Учинчи Ренессанс пойдеворини қуришга асос бўла олади. 

1. Г.Н.Наврўзова. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд ҳаёти ва маънавий мероси –Т.: Фан,
2. Г.Н.Наврўзова.Нақшбандия – камолот йўли. –Т.: Фан, 2007.
3. Г.Н.Наврўзова. Нақшбанд номи ила аржуманд. NamDU ilmiy axborotnomasi. 4-сон, 2022 й.
4. Х.Рахматова. Нақшбандийликнинг жаҳоний таълимотга айланишида Хожа Аҳрор Валийнинг ўрни. Сино. № 31, 2008 й.
5. Алишер Навоий “Насойим ул-муҳаббат”, –Т., Фан 2001й. 17 том.
6. А.Д.Кныш. Мусулманский мистицизм, –Москва-Санкт-Петербург. Диля, 2004.
7. Усмон Турар. Тасаввуф тарихи. –Т.: Истиқлол, 1999.
8. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тасаввуф ҳақида тасаввур. –Т.: Мовароуннаҳр, 2004.
9. М.Т.Гуламова. Мушку анбар ҳидли валоят ғунчаси Зиёуддин Аҳмад Кумушхонавий // Имом Бухорий сабоқлари журнали. – 2020. — № 2.
10. М.Т.Гуламова. “Силсилаи шарифдаги пири комил – Зиёуддин Аҳмад Кумушхонавий” “Жаҳон маданий цивилизацияси контекстида хожагон, нақшбандия тасаввуфий таълимотлари илмий маънавий меросининг умумбашарий аҳамияти” мавзусидаги халқаро илмий конференция материаллари. 2 — китоб, Навоий: 2019 й.
11. Зиёвуддин Ахмад Кумушхонавий,таржимон Мирзо Кенжабек, Жомеъ ул-мутун. –Т.: Мовароуннаҳр; 2000 й.
12. Kılıç, Rüya, «Osmanlı Devletinde Yönetim-Nakşibendî ilişkilerine Farklı Bakış Halidi Sürgünleri», Tasavvuf Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Sayı: 17, Sayfa: 103-119, –Ankara, 2006.
13. Gündüz, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddîn, s. 65; Süleyman Zeki Bağlan, “Gümüşhaneli Zinciri”, Keşkül Dergisi, 2011, sy. 20.
14. http://mec.foundation/ahmed-ziyauddin-gumushanevi