HALOLLIK – TINCHLIK VA XOTIRJAMLIK ASOSI

Halollik odamlar orasidagi ijobiy munosabat asosidir. Halol luqma va mehnat bilan topilgan mol-mulk inson qalbida xotirjamlik, sokinlik uygʻotadi va oʻzgalarga nisbatan xolis, ezgu niyat bilan munosabatda boʻlishga olib keladi. Inson halol mehnat qilib, ishlab chiqarish rivojlanishiga yordam beradi va xalqning farovon, baxtli yashashiga koʻmaklashadi. Harom luqma esa salbiy quvvatlar manbai boʻlib, jamiyatda oʻzaro ishonchsizlikka, nizolarga sabab boʻladi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasida “halollik vaksina”si bilan emlash orqali jamiyatimizda halol turmush tarzini barqaror shakllantirish masalasini koʻtarib, buni ziyolilar oldiga vazifa qilib qoʻydi. Buning uchun “halol” va “harom” tushunchalarini toʻgʻri anglashda odamlarga yordam berish lozim. Bolalarga halolni bilish va unga amal qilishni juda erta oʻrgatish kerak boʻladi. Bu masalada naqshbandiya asoschisi Bahouddin Naqshband (1318-1389)ning hayot yoʻlini, purmaʼno hikmatli soʻzlarini oʻrganish va targʻib etishning ahamiyati katta.

“Halol” arab tilidan olingan soʻz boʻlib ruxsat etilgan, yoʻl qoʻyilgan, qonuniy, asosli, vijdonga muvofiq maʼnolarini anglatadi [1:641]. Hadisi sharifda: “Halol ochiq-oydindir”, deyilgan. Halol deganda, halolligi ochiq-oydin koʻrinib turgan suv, sut, meva, meva sharbatlari, non, poliz ekinlari, basmala aytib soʻyilgan hayvonlarning goʻshtidan pishirilgan taomlar, ruxsat berilgan kiyimlar va nikohga olingan shaxslar tushuniladi. Mehnat bilan topilgan boylik, ikki tomonning roziligida amalga oshirilgan tijorat tufayli qoʻlga kiritilgan mulk va hadya ham halol boʻladi. Har bir odam uchun halol narsani talab qilish va shunday molu mulk topish farzdir. Barcha narsani halol yoʻl bilan topib foydalanish kerak. Masalan, non halol boʻlsa-da, harom yoʻl bilan topilsa, pok hisoblanmaydi.

Abul Muhsin Muhammad Boqir ibn Muhammad Ali qalamiga mansub “Maqomoti Xoja Bahouddin Naqshband” kitobida Bahouddin Naqshbandning birinchi xalifasi Alouddin Attorning bunday naqli keltirilgan: “Hazrati Eshonning qadamlari sunnatga tobe boʻlishda mustahkam edi. Halolga intilish va shubhali narsalardan qochishni, ayniqsa, halol luqmani taʼkidlab gapirardi. Suhbatida doimo quyidagi hadis oʻtar edi: “Ibodat – oʻn qism, toʻqqiz qismi halolni qidirish, bir qismi boshqa ibodatlardir” [2:83].

Bu hikmatli soʻzlarning maʼnosini anglash xalqimizga halol tushunchasini tushuntirishda yaxshi asos boʻladi. Shogirdlar bilan suhbatlarda bu hadisning koʻp takrorlanishi halol tushunchasi juda keng maʼnoda tushunilganidan dalolatdir. Chunki, inson hayoti davomida halolni istab, qidirib qilgan barcha amal va mehnati halol boʻlib, farz qilingan boshqa ibodatlar uning oʻndan bir qismidir. Bahouddin Naqshband inson farz amallarini bajarib, halollik bilan non topish uchun mehnat qilmay, boshqalarning topganiga sherik boʻlib, ularga yuk boʻlsa, unday insonning amallarini halol hisoblamagan. Halol inson, uning fikricha, oʻzi, oilasi, qaramogʻidagi qarindosh-urugʻini halol mehnat bilan boqishi va muhtojlarga muruvvat qoʻlini choʻzib, ogʻirini yengil qilishga intilishi lozim. U ibodat uchun oila ahlini, ota-onasini oʻylamagan insonni qoralagan.

Naqshbandiya taʼlimotining asosiy gʻoyasi – “Dil ba Yoru dast ba kor”. U insonni mukammal harakatga undaydi. Gʻoya asosida inson doimo halol mehnat qilishi, yaʼni barcha imkoniyatlardan ezgulik yoʻlida foydalanishi lozimligi yotadi. “Dast ba kor”lik shunday harakatni taqozo etadiki, u xolis, Alloh rizosi uchun, rozilik va mamnuniyat bilan qilingan boʻlsin. Bunday mehnat “Dil ba Yor”lik natijasida vujudga keladi. Bu tariqat ahli halol mehnat qilib, oila, mahalla va el-yurt uchun foyda keltirgan, xalq farovon yashashi uchun imkoniyati darajasida harakat qilgan. Har bir inson “Dil ba Yoru dast ba kor” gʻoyasining mohiyatini anglasa va xalq orasida targʻib etsa, Oʻzbekistonimizda moddiy va maʼnaviy yuksalish boʻlishiga yordam bergan boʻlar edi.

Alouddin Attorning asaridan maʼlumki, Bahouddin Naqshband har yili arpa va mosh ekkan va oʻzi ishlov bergan. Hoʻkizlari boʻlgan va ularga ham oʻzi qaragan. Taomi oʻzining ziroatidan hosil boʻlgan. Suhbatiga kelgan ulamo va akobirlar taomini tabarruk deb yegan.

Bahouddinga kasbi uchun Naqshband degan sharafli nom berilgan. Manbalarda yozilishicha, u bunday degan ekan: “Otam ikkimiz kimxobboflik kasbi bilan mashgʻul edik” [2:35]. Demak, Bahouddin Naqshband otasi bilan birga oʻsha davrda Buxoroda tayyorlanadigan va chet ellarda mashhur eng sara mato – kimxobga naqsh bogʻlash hunari bilan mashgʻul boʻlgan va rizqini halol topgan. Shu kasbi tufayli va halol mehnati natijasida eng goʻzal naqsh barcha mavjudotlarning zohirida Allohning tajalliysini koʻrgan va Allohni qalbda naqshlashni oʻrganib, boshqalarga ham oʻrgatib, Shoh Naqshband nomi bilan mashhur boʻlgan. Jahonshumul naqshbandiylik tariqati ham Bahouddinning shu nomidan olingan.

Bahouddin Naqshband gʻaribona yashar edi. Uyida xizmatkor boʻlmagan. “Nega yollamaysiz?”, deb soʻralganida: “Qullik xoʻjayinlik bilan mos kelmaydi!”, deb javob bergan. Manbalarda bu tabarruk inson aytgan quyidagi ikki baytni koʻramiz:

Bu misralardan koʻrinadiki, Bahouddin, birinchidan, mol-mulk jamlashga mehr qoʻymagan. Faqat ehtiyoji uchun kerakli narsalarni saqlagan va shularga qanoat qilgan. Shuning uchun ham xizmatkorga muhtoj boʻlmagan. Haqiqiy bandalik maqomida boʻlib, yaʼni Allohgagina boʻysunib, Allohning boshqa yaratganlariga muhabbat bilan qarab, Allohga tavakkal qilib, kunlarni ibodat bilan oʻtkazgan. Uning “Birorta insonni qul qilish, xizmatkor qilish mumkin emas”, degan gʻoyasi insonparvarlik ruhida boʻlib, inson qadrini ulugʻlaydi. Har bir inson bunga amal qilishi, yaʼni mol-mulkka muhabbat qoʻymasligi va boshqalarni ham halol mehnatga qanoat qilib yashashga undashi jamiyatning maʼnaviy yuksalishiga olib keladi.

Xalq farovonligida halollikning oʻrni katta ekanini targʻib etishda Bahouddin Naqshbandning hayotidan misollar keltirish kerak. Bahouddin Naqshband halollikka alohida eʼtibor bergan. Vujudning barcha imkoniyatlaridan ezgulik, halollik yoʻlida foydalanish uchun unda halolu pok va ijobiy quvvatlar jamlanishi lozimligini his qilgan va koʻra olgan.

Bahouddin Naqshbandning taʼlimoti tadqiq etilganda, insonning holati botiniy quvvatlarning sifatiga bogʻliq ekani koʻrinadi. Inson oʻz mehnati bilan halol topgan narsasini shukronalik bilan isteʼmol qilganida, ichidagi quvvatda sifat yaxshilanib, u ijobiy tomonga oʻzgaradi. Yaxshi sifatlar taʼsirida ijobiy niyat, ijobiy fikr va hissiyotlar paydo boʻladi. Bu quvvat insonning ijobiy amallarga gʻayrat va ishtiyoqini oshiradi. Gʻazab, nafrat, ishyoqmaslik, gʻaflat bilan pishirilgan narsalar esa inson botinida oʻziga uygʻun salbiy holatlarni hosil qilib, salbiy oʻy-xayollarni vujudga keltiradi. Ular oqibatida ishtiyoqsizlik va gʻayratsizlik paydo boʻladi. Ayniqsa gʻaflat holati insonni tubanlik va tanazzulga yetaklaydi.

1909 yilda Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan fizik, ximik va faylasuf olim Vilgelm Ostvald energetizm nazariyasini asosladi. 1908 yilda “Naturfilosofiya” monografiyasini chop etgan bu olim energetizm nazariyasida quvvatni vaqt va makonda mavjud eng umumiy substansiya deb qaragan. Uning fikricha, moddiy olamdagi barcha narsalar turli quvvatlar birlashuvining natijasidir. Bu taʼlimotga asoslanadigan boʻlsak, insonning jismi turli quvvatlardan tashkil topgan. Yaxshi niyat qilish, halol luqma isteʼmoli, halol libos, halol makon, halol hamsuhbat ijobiy energiya manbai boʻlib, inson vujudini ijobiy quvvat bilan toʻldiradi. Chunki halol rizq halol mehnat asosida vujudga keladi. Harom luqma esa harom yoʻllar bilan hosil etilgani sababli gʻazab, nafrat, jahl kabi salbiy quvvatlarga toʻla boʻladi. Ijobiy quvvat fazilat, salbiy quvvat illat paydo qiladi. Energetizm taʼlimoti valiylarning kamolotida halol luqma ijobiy taʼsirga ega ekanini isbotlovchi ilmiy asosdir.

Maykl Xartning tarixdagi eng buyuk 100 inson haqidagi asarida yozilishicha, buyuklardan buyuk Muhammad (S.A.V.)dan keyin ikkinchi oʻrinda turgan mashhur olim Isaak Nyutondir. U butun olam tortishish qonuni asosida ijobiy quvvatlar ijobiylikni, salbiy quvvatlar salbiylikni tortishini ilmiy dalillar asosida isbotlagan. Halollik rozilik tufayli vujudga kelgani uchun ijobiy, halol rizq baraka manbaidir. Yaxshi tuproqqa yaxshi urugʻ sepilganda barakali hosil ungani kabi halol amallar natijasida farovon hayot vujudga keladi. Ronda Bern bu qonuniyatlarni tahlil qilib, Nyutonning fikrlari asosli ekanini yozgan [3:192].

Sof turmush tarzini joriy etishda Bahouddin Naqshbandning hayoti va uning halollikka oid fikrlaridan foydalanish katta samara beradi. Naqshband va boshqa valiylarning hayotini ibrat qilib koʻrsatish yoshlarga ijobiy taʼsir qiladi.

1. Islom. Ensiklopediya: A – H / Shayx Abdulaziz Mansur tahriri I-80 ostida. – T.: “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2017.
2. Abul Muhsin Muhammad Boqir ibn Muhammad Ali. Maqomoti Xoja Bahouddin Naqshband. / Forsiydan tarjimon, soʻz boshi, izoh va lugʻat muallifi Mahmud Hasaniy. –T.: Oʻzbekiston NMIU, 2019.
3. Ronda Bern: tarj: M. Ubaydullayeva. –Kuch. –T.: DAVR PRESS NMU, 2018.