ЁШЛАРНИНГ ЭКОЛОГИК ОНГИ ВА МАДАНИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШДА ИСЛОМ ДИНИДА ИЛГАРИ СУРИЛГАН ҒОЯЛАРДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ ЗАРУРАТИ

Бутун дунёда илмий жамоатчиликнинг олдида турган долзарб масалалардан бири – бу экологик барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш билан боғлиқ тадқиқотларни янада кенг кўламда олиб боришдан иборат. Зеро, бугунги кунда барқарор экологик вазиятни, атроф-муҳит мусаффолигини сақлаш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг муҳим субъектив омили бўлган экологик онгни шакллантириш, ривожлантириш ва юксалтириш, шунингдек “экология соҳасидаги ишларнинг аҳволини яхшилаш” [1:20-21] долзарб аҳамият касб этмоқда. Фуқаролар айниқса, ёшларнинг экологик онги ва маданиятини юксалтириш билан боғлиқ масалаларни тадқиқ қилиш орқали уларнинг атроф муҳит софлигини таъминлашдаги масъулиятини янада ошириб бориш бугунги куннинг асосий вазифасига айланди.

Тарихий тараққиётдан маълумки, инсон табиатнинг бир бўлаги сифатида Аллоҳ инъом этган неъматлардан ўз эҳтиёжини доимий равишда қондириб келган. Аммо бугунги кунда бу эҳтиёжларнинг ошиб бориши ва исрофгарчиликка йўл қўйилиши кўплаб муаммоларни келтириб чиқарди. Айниқса, табиат мувозанатининг бузилишида антропоген таъсирнинг ошиб бораётганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Зеро, инсоният тараққиётининг бугунги босқичида илм-фан, техника шу даражада ривожландики, бу ядро энергияси, қуёш энергияси, кимё саноатининг ривожлангани, ишлаб чиқаришнинг автоматлаштирилгани, ахборот технологияларининг ривожлантирилгани ва фан-техниканинг бошқа янада мураккаб соҳаларининг ўзлаштирилгани билан характерланади. Шу билан бирга табиатнинг ер ости ва ер усти бойликларидан соф иқтисодий утилитар-меркантил манфаатлар йўлида фойдаланиш “табиат-жамият-инсон” тизимидаги муносабатларнинг кун сайин бузилишига, бу эса ўз навбатида, ақл бовар қилмас янги экологик муаммоларнинг юзага келишига олиб келмоқда. Бу муаммоларни бартараф этиш бугунги кунда инсониятнинг олдидаги энг долзарб вазифалардан бири бўлиб қолмоқда.

Бу борада Ўзбекистоннинг биринчи президенти И.А.Каримов ҳақли равишда: “Экология ҳозирги замоннинг кенг миқёсдаги кескин ижтимоий муаммоларидан биридир, уни ҳал этиш барча халқларнинг манфаатларига мос бўлиб, цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажаги кўп жиҳатдан ана шу муаммонинг ҳал қилинишига боғлиқдир” [2:110], деб таъкидлаган эди. Дарҳақиқат, бугун барча халқ, миллат ва элатларнинг вазифаси – бу атроф-муҳитга зиён етказмаган ҳолда табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишдан иборат. Бу вазифани бажаришда жамият аъзоларининг, айниқса ўсиб келаётган ёш авлоднинг тарбиясида табиийки, эзгулик ғоялари сингдирилган инсонни табиатга муносабатини барқарорлашувига хизмат қилувчи энг муҳим қадриятларимиздан бири бўлган ислом дининг аҳамияти беқиёс.

Бизга маълумки, ислом дини эзгуликка асосланган бўлиб, инсонларни ҳалолликка, покликка, табиатга нисбатан одилона, оқилона муносабатда бўлишга даъват этади. Ҳадисларда Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) айтадилар: “Пок бўлинглар, зеро Ислом пок диндир ва фақат пок кишилар жаннатга кирур” [3:3]. Ислом дини одамларни атроф-муҳитни асрашга, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсига зарар етказмасликка, неъматлардан ўз эҳтиёжи учун фойдаланганда исроф этмасликка, Аллоҳ яратган табиатдаги мувозанатни ва жипсликни бузмасдан улардан тўғри фойдаланишга, она заминга меҳр-муҳаббатли бўлишга ва табиатдан оқилона фойдаланишга чақиради.

Жумладан, “Бақара” сурасининг 205 оятида ўсимлик ва ҳайвонот олами инсон учун энг зарур нарсалар экани таъкидланган. Ким буларга зарар етказса, инсониятга зарар етказган бўлади. Қуръони Каримда барча жонзотлар инсонлар каби “уммат” экани таъкидланади. Айнан шу таъкид инсонни ўзи каби уммат бўлган барча жонли мавжудотга нисбатан меҳрибон бўлишга ундайди. Бу хусусда Аллоҳ таоло “Анъом” сурасида бундай дейди: “Ер юзидаги ҳар бир жонзот ва икки қаноти ила учувчи қуш борки, ҳаммаси сиз каби умматлардир” (38 оят), яъни ҳайвонларнинг ҳар бир тури ёки оиласи алоҳида олинган уммат ҳисобланса, айнан шу ҳукм билан улар бошқа умматлар орасида яшашга, мавжудлик ҳаққига эгадир [4:257].

Ислом динида ҳайвонот оламига алоҳида эътибор берилгани каби наботот оламига ҳам жуда катта урғу берилади. Унга кўра наботот олами Аллоҳнинг инсонга ато қилган улуғ неъматларидан бири бўлиб, бу олам бўлмаса, ер юзида ҳаёт бўлмас эди. Жумладан, Зумар сураси, 21оятда “Аллоҳ осмондан сув тушириб, уни ердаги манбалардан оқизиб қўйганини кўрмадингизми! Сўнгра у ила турли рангдаги экинларни чиқаради. Кейин у қурийди. Бас, уни сарғайган ҳолида кўрурсан. Сўнгра уни қуруқ чўпга айлантирур. Албатта, бунда ақл эгалари учун эслатма бордир” [5:43], деб айтилган. Шунинг учун ҳам Аллоҳ бу оламни инсонга ҳаёт воситаси, унга ва чорвасига ризқ қилиб бергани ҳақида кўп ғоялар илгари сурилган. Кўриниб турибдики, атроф муҳитни тоза сақлаш, табиатни муҳофаза қилиш, Аллоҳ инъом этган ҳайвонот ва наботот олами инсон манфаатларига хизмат қилади. Хусусан, “У қуёш ва ойни муттасил ҳаракатлантириб, сизга беминнат хизматкор қилиб қўйди. Шунингдек, сизга кеча ила кундузни ҳам беминнат хизматкор қилиб қўйди. Ва У сизга барча сўраган нарсаларингиздан берди. Агар Аллоҳнинг неъматларини санасангиз, саноғига ета олмассизлар. Албатта, инсон ўта золим ва ўта ношукурдир” (Иброҳим сураси, 33-34-оятлар). “Ва сизга осмонлардаги нарсаларни ва ердаги нарсаларни – ҳаммасини Ўз томонидан беминнат хизматкор қилиб қўйди. Албатта, ана шунда тафаккур қиладиган қавмлар учун оят (белги)лар бордир” (Жосия сураси, 13-оят) [6:30-31], каби мисолларни ҳам келтириб ўтиш мумкин.

Ер юзидаги барча нарсалар инсон учун яратилган, уларга оқилона ёндашган ҳолда, тўғри ва яхши муносабатда бўлиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, Аллоҳ таоло “Бақара” сурасининг “У ер юзидаги барча нарсани сизлар учун яратган” деб бошланадиган 29-оятида инсон учун, унинг тасарруфи ва фойдаси учун яратган нарсаларга, жумладан, ер ости бойликлари ва конларга ишора қилади [7:48-49].

Биз буни тўғри англаган ҳолда юртимизда янги авлод, янги тафаккур соҳибларини тарбиялашдек масъулиятли вазифани адо этишда биринчи галда маънавий қадриятларимизда илгари сурилган ғояларга таянишимиз керак. Бу ғоялар ёшларнинг табиатга ва ҳайвонот дунёсига бўлган ижобий муносабатини шакллантиришда, умуман “табиат-жамият-инсон” тизими муносабатларини уйғунлаштиришда беқиёс аҳамиятга эга.

Юқорида таъкидлаганимиздек, ислом дини халқимизнинг табиатга муносабатини тўғри шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. У она Ватанимизнинг табиатини асраб-авайлашга бўлган меҳр-муҳаббатни кучайтиради ва уни асраш орқали ўсиб келаётган авлод учун зарур ҳаётий шарт-шароитларни яратишга хизмат қилади.

Хулоса қилиб айтганда, “табиат-жамият-инсон” тизими муносабатларини мувозанатга келтиришда, Аллоҳ инъом этган неъматлардан оқилона фойдаланиш, табиатни асраб-авайлашга оид ислом динидаги ғоялардан унумли фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, маънавий қадриятларимиз асосида фарзандларимизнинг онгига атроф-муҳитни озода тутиш, ҳавонинг ифлосланишига йўл қўймаслик, мамлакатимиз табиатини, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсини асраш каби тушунчаларни сингдириб боришимиз керак.

1. Ш.М.Мирзиёев. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017.
2. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари // Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. – Т.: 1998.
3. М.Нўмонов. Исломда табиатга муносабат. –Т.: Мовароуннаҳр, 2011.
4. Ш.Отабоев, С.Мирвалиев ва Э.Турсунов – Экологияда маданият ва маънавият муаммолари. –Т.: Нишон ношир нашриёти, 2009 й.
5. Саййид Мубашшир Тарозий Соф табиат дини / Тарж. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. – Т.: Hilol-nashr, 2019.