ИМОМ ТЕРМИЗИЙ – ФИҚҲИЙ ИЖТИҲОД МАКТАБИ НАМОЯНДАСИ СИФАТИДА

Маълумки, ислом дини VII асрда Мовароуннаҳр диёрларида ёйила бошлаган. Халқимиз буни фақатгина диний таълимот сифатида қабул қилибгина қолмай, балки у билан боғлиқ илмларни янги поғонага кўтарди ва исломнинг илмий жиҳатдан юксалишида беқиёс ҳисса қўшди.

Алломаларимизнинг илмий ва диний-маърифий меросида ҳадис тўпламларининг аҳамияти беқиёс. Бу борада Мовароуннаҳр муҳаддисларининг ҳадис илмида тутган ўрнини алоҳида таъкидлаш жоиз. Бу диёрдан бутун дунёга довруғи кетган алломалар, муҳаддислар етишиб чиққан.

Ҳижрий иккинчи аср ислом динида фиқҳий масалаларда уйғониш даври бўлди, десак, муболаға бўлмайди. Чунончи, айни шу пайтда ижтиҳод деган масала пайдо бўлиб, бу соҳада турли мазҳабларнинг йирик уламолари етишиб чиққан.

Ижтиҳод – бу Қуръони карим ва Пайғамбар (С.А.В.)нинг ҳадисларига асосланган ҳолда, давр тақозосини ҳисобга олиб, жамият тараққиёти ва маънавият равнақига хизмат қиладиган фойдали ғоя ва мафкураларни яратиш, муаммоларни ҳал этишнинг мақбул, янги йўлларини топишдир [1:91-92].

Ижтиҳод фиқҳ илмига боғланган омилдир. Фиқҳ илми ҳижрий учинчи асрда, Имом Термизий яшаган даврда ривожланган. Имом Термизий, Имом Бухорий, Имом Муслим, Абу Довуд ва бошқа уламолар Имом Аҳмаднинг ҳадис илмидаги шогирдлари бўлган. Лекин улар ҳадис илмига кўпроқ эътибор бергани боис фиқҳда ҳанбалий мазҳабига эргашмасдан ўзларининг ижтиҳодига суяниб иш кўрган.

Имом Бухорий ва Имом Термизийдек муҳаддислар Қуръони карим, Пайғамбар (С.А.В.)нинг ҳадислари, саҳобаи киромларнинг асарларини бутун мазмун-моҳияти билан тушуниб етган.

Ўша вақтда ҳадис ривоят қилиш ва асарлар ёзиш кўпайган эди. Нусха ёзиш шу даражага етганки, ровийларнинг барчаси бу иш билан шуғулланган. Улар бу борада илмни Ҳижоз, Шом, Ироқ, Миср, Яман ва Хуросондаги уламолардан ўрганган. Ҳаммаси китоб жамлаган, нусхалар қидирган, ғарибул ҳадис, яъни маъноси одамларга бегона бўлган илм ва нодир ривоятларга эътибор қаратган. Аввал ҳеч ким тўпламаган ҳадис ва далилларнинг муҳимларини жамлаган. Шундай қилиб ҳадис туруқлари (ровийларнинг ривоят йўллари)дан уларга кўп нарса аниқ бўлган. Ҳатто юздан зиёд ривоят йўллари топилган.

Ровийлар баъзи очилмаган ҳадис туруқларини кашф қилиб, ҳар бир ҳадиснинг ғариблик ва ҳукм олиш жиҳатларини ўрганган. Аввал фатво аҳлига маълум бўлмаган кўп ҳадислар уларга зоҳир бўлган. Ибн Ҳумом ҳикоя қилади: “Шофеий раҳимаҳуллоҳ Аҳмад раҳимаҳуллоҳга бундай деди: “Сизлар саҳиҳ хабарларни биздан кўра яхши биласиз. Агар саҳиҳ хабар бўлса, менга ҳам билдириб қўйингки, унинг куфалик, ёки басралик, ё шомлик эканини билиб бораман” [2:385]. Бу саҳиҳ ҳадисларни ривоят қилган киши бир шаҳарга хос бўлиши, яъни шомликлардан, ироқликлардан ёки аҳли байтга хос эканини билиш эътиборли бўлган. Бу хабар етказувчининг “Абу Бурдадан, у Абу Мусодан” нусхаси каби бўлади. Бундай ҳадислардан фатво аҳли ғофил қолган.

Уларнинг ҳузурида ҳар бир шаҳарнинг саҳоба ва тобеин фақиҳларининг таъсири жам бўлган. Ундан олдин киши ўз шаҳри ва танийдиган биродарларидангина ҳадис тўплаши мумкин эди. Шунингдек, ҳадис ровийларининг исмини, уларнинг адолат даражасини билишига таяниб, аҳволидан хабардор бўларди ва яқинларига эргашарди. Бу табақадаги олимлар ҳадисларни ёзиб қўйиш ва қидирув олиб бориш билан бу фан борасида мустақил йўл тутишга эътибор қаратган. Муҳаддислар ҳадиснинг ҳукмида соғломлиги ва бошқа жиҳатларида мунозара қилган. Суфён, Вакиъ ва улар каби муҳаддислар қаттиқ ижтиҳод билан ҳадисларни ўрганишга интилган. Шунинг учун Абу Довуд Сижистонийнинг Макка аҳлига йўллаган мактубида айтилганидек, улар мингтадан кам ҳадис билган [3:312-313].

Ҳадис билан фиқҳ илми бир-бирига боғлиқ. Уламолар бу икки илмни пухта эгаллашга ҳаракат қилган. Фақат ҳадисда катта муваффақиятга эришган ҳадис илми имомлари ва фиқҳда кўпроқ шуҳрат топгани фиқҳ имоми бўлиб танилган.

Имом Термизийнинг турли мазҳаб ва ғояларга муносабат масаласида тутган мавқеи Пайғамбар (С.А.В.)нинг ҳадислари ва далил-исботлар билангина хулоса чиқаришга асосланган эди. Албатта, бундай ҳолларда фақат саҳиҳ ҳадислар ва энг кучли далиллар асосий мавқега эга эди. У ўз устозлари – энг аввало Имом Бухорийнинг ва бошқа ҳадис илми уламоларининг таъсирида аҳли рай эмас, аҳли ҳадис йўлида собитқадамлик билан фикр юритган, уни чуқур таҳқиқ ва тадқиқ этиш орқали ўз фикр-мулоҳазаларини билдирган.

Аллома Абу Ҳусайн Надавий бундай дейди: “Имом Термизий бугунги кунда одамларнинг қиёсий фиқҳ номли тушунчаси мавзусининг эшигини қоққан кишидир. Уммат унга “ўз асрида фиқҳий ижтиҳод мактаби намояндаси”, деб таъриф бериши лозим бўлган катта фазл эгаси эди” [4:89].

Имом Термизий илм имомларининг барчасини ҳурмат қилар эди. У бирор бир фиқҳий мазҳабни лозим тутмаган. Унинг фиқҳий масалада ўзи ҳукм чиқариб олиши учун илми ва ақли етарли бўлган.

Имом Термизийнинг ижтиҳод йўлини тутгани унинг “Сунан” асарида ўз аксини топган. У аҳли рай ҳақида гапирар экан, уларнинг мазҳабларини баён қилиш учун ўз асарида “Кўфа аҳли” ёки “айрим Кўфа аҳли” каби ибораларни кўп ишлатади [5:173]. Баъзилар: “Абу Ҳанифани айтишга хижолат бўлганидан “Кўфа аҳли” деган”, деб ўйлаган. Лекин Имом Термизий фақат Абу Ҳанифани назарда тутиб, бундай дейдиган киши эмас эди. У Куфадаги барча олимларни назарда тутган. Абу Ҳанифадан ташқари, Вакиъ, Суфён Саврий, Суфён ибн Уйайна, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан, Зуфар ва бошқаларни ҳам айтиб ўтган.

Имом Термизийнинг асарида кўп учрайдиган иборалардан яна бири “бизнинг асҳобларимиз”дир. Бу умумлашган атама билан Молик ибн Анас, Муҳаммад ибн Идрис Шофеий, Аҳмад ибн Ҳанбал, Исҳоқ ибн Роҳавайҳ каби фиқҳ илмининг мужтаҳидлари ҳисобланган аҳли ҳадисни назарда тутган.

Имом Термизий фиқҳий иснодларни Суфён Саврий, Муҳаммад ибн Усмон Куфий, Убайдуллоҳ ибн Мусо Абасий, Мактум ибн Аббос Термизий, Муҳаммад ибн Юсуф Фирёбийдан нақл қилган [6].

Имом Термизий ва ўша замонда яшаган муҳаддислар ўз фаолиятида ҳадислардан шаръий ҳукмларни олиб, фиқҳ илми ривожига катта ҳисса қўшган. Барча муҳаддислар фақиҳ бўлиб, уларнинг айримлари ҳадислардан шаръий ҳукмларни олишда бошқаларига қараганда устунроқ бўлган.

Буюк аждодларимизнинг илмий мероси ҳанузгача тадқиқ қилиниб, янги-янги маълумотлар юзага чиқмоқда. Бу илмий тадқиқотларнинг натижалари аждодларимизнинг бой илмий меросининг нақадар кенг бўлганидан далолат беради. Ҳар бир алломанинг асаридан ҳадис, фиқҳ ва бошқа илмларга тааллуқли маълумотларни топиш мумкин. Уларнинг илмий мероси халқимизнинг маънавий мулки ҳисобланади. Алломаларнинг бундай бой меросини асраб-авайлаб, улардан оқилона фойдаланиб, ўрганиб, авлодларга етказиш бугунги кундаги муқаддас бурчимиздир. 

1. Ислам (Энциклопедический словарь). –М., 1991.
2. Абул Қосим Али ибн Ҳасан Шофеий. Тарих мадинату Димашқ. Ж.51. –Байрут. Дорул фикр, 1995.
3. Валийуллоҳ Деҳлавий. Ҳужжатуллоҳил болиға. – Қоҳира. Дорул кутубил ҳадиса.
4. Иёд Холид. Ал-Имом ат-Термизий. – Дамашқ. Дорул қалам, 2001.
5. Муҳаммад Муборакфурий. Туҳфатул аҳвазий шарҳ жомиит Термизий. Ж. 1. –Риёз.
6. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо Термизий. Жомиут Термизий (Сунани Термизий). – Байрут. Дор иҳёит туросил арабий.