“САҲИҲУЛ БУХОРИЙ”ДА КEЛГАН ҲАДИСЛАРДАГИ فَجْرٌ  (шафақ, тонг) СЎЗИНИНГ ЛEКСИК-СEМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ (Ўзбек ва инглиз тиллари мисолида)

Ўзбекистон Республикаси жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга бўлган бир шароитда турли конфессия вакиллари билан мулоқот қилишнинг юксак маданиятига эришиши катта аҳамият касб этади. Бунинг ҳосиласи ўлароқ, Имом Бухорий илмий меросини ўрганиш бўйича тадқиқотлар нафақат ўзбек тилшунослигида, балки туркологияда, ҳатто жаҳон тилшунослигида ҳам давом этмоқда. Бироқ бизнинг назаримизда ушбу илмий мерос тўлалигича араб тилида ёки бўлмаса ўзбек тилида ҳамда инглиз таҳлилларида алоҳида-алоҳида кўриб чиқилган. Ўзбек, араб ва инглиз тилларида қиёсий жиҳатдан етарли даражада тадқиқ этилган эмас. Шу боис Имом Бухорий ривоят қилган ҳадисларда вақт кўрсаткичларини қиёсий жиҳатдан ўрганишни ўз олдимизга мақсад қилдик.

2018 йил 16 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Диний-маърифий соҳа фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони асосида Самарқандда Ҳадис илми мактаби ташкил этилди. Бу келажагимиз қурувчилари бўлмиш ёшларимиз зарурий билимларни олишига кенг имкониятлар эшигини очди.

Имом Бухорий ривоят қилган ҳадислар ижтимоий ҳаётда учрайдиган турли диний ва дунёвий масалаларнинг ечимини ҳал қилишда Қуръони каримдан кейинги иккинчи асосий манба ҳисобланади. Уларнинг лексик тизими ранг-баранг бўлиб, озига хос семантик хусусиятларни намоён этади. Бошқа тильдаги таржималарга қиёслаганимизда бунга ишонч ҳосил қиламиз.

Хусусан, ҳадислардаги فجر (фажр) термини тонг, тонгнинг бошланиши, бомдод вақти каби бир қанча маънони билдиради. Масалан:

قد انفجر الصُّبح، و تفجَّر، و انفجر عنه اللَّيل .[9: 395]

Тонг отди, кун ёрилди, тун ундан чекинди. Чунки тун чекиниб ўрнини тонг эгаллайди. Тундан кейин тонгнинг отишини кун ёрилди, деб ҳам аталади.

Шунинг учун бомдод намозини صلاة الفجر номи билан аташган, чунки у куннинг чиқишини белгилайди.

الفجر – тонг, бомдод сўзини Саҳиҳул Бухорийда келганمرفوع (бош келишик), منصوب (тушум келишик), مجرور (қаратқич) келишиклари орқали таҳлил қиламиз.

 مرفوع бош келишикда келган فجر (фажр) тонг сўзининг лексик семантик таҳлили.

عَنْ عَبْدُ اللهِ بْنِ مَسْعُودٍ، عَنِ النَّبِيّ ﷺ قَالَ: «لا يَمْنَعَنَّ أَحَدَكُمْ – أَوْ أَحَدًا مِنْكُمْ – أَذانُ بِلَالٍ مِنْ سَحُورِهِ، فإِنَّهُ يُؤَذِّنُ – أَوْ يُنَادِي بِلَيْلٍ – لِيَرْجِعَ قَائِمَكُمْ، وَ لِيُنَبِّهَ نَائِمَكُمْ، وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ الفَجْرُ أَوْ الصُّبْحُ و قَالَ بِعَصَابِعِهِ وَ رَفَعَهَا إلَى فَوْقُ و طَأْطَأَ إلى أَسْفَلُ حَتَّى يَقُولَ هَكَذَا» .[11: 135]

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: Билолнинг азони бирортангизни саҳарлигидан тўхтатмасин. Чунки у сизнинг бедорингизни (дам олишга ёки саҳарлик қилишга) қайтариш ва ухлаётганингизни уйғотиш учун кечаси азон айтади. «Тонг отди» ёки «Субҳ кирди» дейиш учун эмас”, дедилар ва бармоқларини тепага кўтариб, пастга тушириб, (субҳи содиқ билан субҳи козибнинг фарқига) ишора қилдилар” [4: 502].

Инглиз тилида қилинган таржимада эса: Narrated ʼAbdullah bin Masʼd رضي الله عنه The Prophet ﷺ said, “The Adhan pronounced by Bilal should not stop you from taking Sahur, for he pronounces the Adhan at night, so that the one offering the late night prayer (Tahajjud) from among you might hurry up and the sleeping from among you might wake up. It does not mean that Al-Fajr (dawn or morning) has started”. Then he (the Prophet ﷺ pointed with his fingers and raised them up (towards the sky) and then lowered them (towards the earth) like this (Ibn Masʼud imitated th gesture of the Prophet ﷺ [8: 219].

Ушбу ҳадиси шарифда فجر (фажр) тонг сўзи семантик жиҳатдан ўзбек ва инглиз тилида тонг отди маъносида келмоқда. Тонг сўзи лексик жиҳатдан فاعل иш – ҳаракат бажарувчиси бўлгани учун مرفوع бош келишикда келган.

و عَنْ عَائِشِةَ، ٌقَالَتْ » كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ إِذَا سَكَتَ المُؤَذِّنُ بِالأُولَى مِنْ صَلاَةِ الفَجْرِ قَامَ فَرَكَعَ رَكْعَتَيْنِ خَفِيْفَتَيْنِ قَبْلَ صَلاةِ الفَجْرِ، بَعْدَ أَنْ يَسْتَبِيْنَ الفَجْرُ، ثُمَّ اضْطَجَعَ عَلَى شِقِّهِ الأَيْمَنِ، حَتَّى يَأْتِيَهُ المُؤَذِّنُ لِلإِقَامَةِ» .[11: 135]

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Муаззин бомдод намозига биринчи (азон) айтиб бўлгач, тонг ёришгандан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам туриб, бомдод намозидан олдин енгилгина икки ракаат намоз ўқир эдилар. Кейин муаззин иқома учун у зотнинг олдиларига келгунча, ўнг томонларига ёнбошлар эдилар”[4: 504].

Ушбу ҳадиси шарифда тонг сўзи уч марта зикр қилинган. Биринчи ва иккинчи тонг сўзи (музофун илайҳи) қаратқичда қаралмиш бўлиб келмоқда. Учинчи ўринда эса يَسْتَبِيْنَ феълига (фоил) иш – ҳаракат бажарувчиси бўлиб келмоқда.

Семантик жиҳатдан эса صَلاَةِ الفَجْرِ бомдод намози маъносида келган.

عَنْ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: حَدَّثَتْنِي حَفْصَةُ: «أَنَّهُ كَانَ إِذَا أّذّنَ المُؤَذّنُ و طَلَعَ الفَجْرُ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ» .[11:238]

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Ҳафсанинг менга айтишича, у зот тонг отиб, муаззин азон айтганда, икки ракъат намоз ўқиб олар эдилар» [5:185].

Ушбу ҳадисдаги طَلَعَ (чиқди) феъли тонг чиқди маъносида келмоқда. Чунки طلوع (чиқиш) инсонни рози қиладиган нарсалар учун келади. Мисол: طلع البدر وطلع الصباح Тўлин ой кўтарилиб, тонг отмоқда.

Араб шеъриятида ҳам فجر сўзи турли хил воситасида бадиий талқин қилинади.

طلعت عليّ و الأحوال سودٌ                          كما طلع الصباح على الظلام

Менинг танг аҳволим яхшиланди, Худдики қоронғуликда тонг отганидек.

Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Табукдан қайтганларида Саҳобалар айтган нашидни ҳам мисол қилишимиз мумкин.

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنَا                                      مِنْ ثَنِيَاتِ الوَدَاعِ

 

Бизга Вадоъ водийсидан тўлин ой чиқди.

Инглиз тилидаги таржимасида эса:

O the white moon rose over us

From the valley of Wadaʼ

Ушбу мисоллар орқали طَلَعَ –يَطْلَعُ феъли فجر (фажр) сўзи билан бирга келадиган ва тонг отди маъносини ифода қиладиган феъл эканлиги намоён бўлади.

أَنَّ عَائِشَةَ وَ أُمَّ سَلَمَةَعَنْهُمَا: «إِنَّ رَسُولُ اللهِ ﷺ كَانَ يُدْرِكُهُ الفَجْرُ وَ هُوَ جُنُبٌ مِنْ أَهْلِهِ، ثُمَّ يَغْتَسِلُ و يَصُومُ» [11:383].

Оиша ва Умму Салама розияллоҳу анҳумо: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жунуб бўлган ҳолларида тонг отиб қолар, сўнг ғусл қилардилар ва рўза тутардилар» [5: 644].

Ушбу ҳадиси шарифда الفَجْرُ калимаси أَدْرَكَ-يُدْرِكُ феълига фоил (иш-ҳаракат бажарувчиси) вазифасида келмоқда маъно жиҳатидан эса тонг маъносини билдиряпти.

منصوب тушум келишикда келган فجر (фажр) тонг сўзининг лексик семантик таҳлили.

أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ يُصَلِّي الْفَجْرَ، فَيَشْهَدُ مَعَهُ نِسَاءٌ مِنَ المُؤْمِنَاتِ مُتَلَفِّعَاتٍ في مُرُوطِهِنَّ، ثُمَّ يَرْجِعْنَ إِلَى بُيُوتِهِنَّ مَا يَعْرِفُهُنَّ أَحَدٌ» .[11:91]

Оиша розияллоҳу анҳо айтади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бомдод ўқир эдилар. Мўмина аёллар ҳам миртларига[1] ўранган ҳолда у зот билан бирга ҳозир бўлишарди. Сўнг уйларига қайтишар экан, уларни ҳеч ким танимас эди” [4:363].

وَ عَنْ عَبْدِ اللهِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: «مَا رَأْيْتُ النَّبِيَّ ﷺ صَلَّى صَلاةً بِغَيْرِ مِيْقَاتِهَا، إِلَّا صَلَاتَيْنِ: جَمَعَ بَيْنَ المَغْرِبِ وَ العِشَاءِ، وَ صَلَّى الفَجْرَ قَبْلَ مِيْقَاتِهَا».[11:338]

Абдуллоҳ Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг икки намоздан бошқа намозни ўз вақтидан бошқа пайтда ўқиганларини кўрмадим: шом билан хуфтонни жамладилар ва бомдодни (одатдаги) вақтидан олдин ўқидилар” [5:503].

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللهِ:أَنَّ عَبْدَ اللهِ بْنِ كَعْبِ قَالَ:سَمِعْتُ كَعْبَ بْنِ مَالِكٍ يُحَدِّثُ حِيْنَ تَخَلَّفَ عَنْ تَبُوكَ: وَ نَهَى رَسُولُ اللهِ ﷺ عَنْ كَلامِنَا، وَ آتِي رَسُولُ اللهِ ﷺ فَأُسَلِّمُ عَلَيْهِ، فَأَقُولُ فِي نَفْسِي: هَلْ حَرَّكَ شَفَتَيْهِ بِرَدِّ السَّلامِ أَمْ لا؟ حَتَّى كَمَلَتْ خَمْسُونَ لَيْلَةً، وَ آذَنَ النَّبِيَّ ﷺ بِتَوْبَةِ اللهِ عَلَيْنَ حِيْنَ صَلَّى الفَجْرَ» .[11:6278]

Абдуллоҳ ибн Каъб айтади: “Каъб ибн Моликнинг Табукдан қолиб кетган пайтини сўзлаб бераётганини эшитганман: “Расулуллоҳ (с.а.в) биз билан гаплашишдан қайтардилар. Расулуллоҳ (с.а.в)нинг ҳузурларига келиб, салом берар эдим, ичимда «Алик олишга лабларини қимирлатдиларми, йўқми?» дер эдим. Ниҳоят, тўлиқ эллик кун бўлди ва Набий (с.а.в) бомдод намозини ўқиган пайтлари Аллоҳ тавбамизни қабул этганини эълон қилдилар”.

مجرور қаратқич келишикда келган فجر (фажр) тонг сўзининг лексик семантик таҳлили.

عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ ﷺ قَالَ: يَتَعَاقَبُونَ فِيكُمْ مَلَائِكَةُ بِاللَّيْلِ وَ مَلائِكَةُ بِالنَّهَارِ وَ يَجْتَمِعُونَ فِي صَلاةِ الفَجْرِ وَ صَلاةِ العَصْرِ، ثُمَّ يَخْرُجُ الَّذِيْنَ بَاتُوا فِيكُمْ فَيَسْأَلُهُمْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِمْ: كَيْفَ تَرَكْتُمْ عِبَادِي؟ فَيَقُولُونَ: تَرَكْنَاهُمْ وَ هُمْ يُصَلُّونَ، وَ أَتَيْنَاهُمْ وَ هُمْ يُصَلُّونَ [11:123].

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Сизларни кечаси бир тоифа, кундузи бир тоифа фаришталар галма-гал кузатиб боради. Улар бомдод намозида ва аср намозида тўпланишади. Сўнгра сизлар билан тунаганлари кўтарилади. У зот Ўзи яхши билса ҳам, улардан: «Бандаларимни қай ҳолда тарк қилдингиз?» деб сўрайди. «Уларни намоз ўқиётган ҳолларида тарк қилдик, борганимизда ҳам намоз ўқишаётган эди», дейишади” [4:465].

وَكَانَ سَهْلَ بْنَ سَعْدٍ، يَقُولُ: كُنْتُ أَتَسَحَّرُ فِي أَهْلِي، ثُمَّ يَكُونُ سُرْعُةٌ بِي، أَنْ أَدْرِكَ صَلاةَ الفَجْرِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ .[11:127]

Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳу айтади: «Оилам билан саҳарлик қилардим, кейин бомдод намозини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан ўқиш учун шошиб қолар эдим» [4:478].

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ва Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳудан келган ушбу ҳадиси шарифларда فجر (фажр) тонг сўзи изофа қаратқичли аниқловчи вазифасида келгани учун қаратқич-тушум келишигида келмоқда. Маъно жиҳатидан эса бомдод намозига далолат қиляпти.

وَعَنْ أَبِي مَسْعُودٍ، قَالَ «قَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ ﷺ إِنَّي لَأَتَأَخَّرُ عَنِ الصَّلاةِ فِي الفَجْرِ مِمَّا يُطِيلُ بِنَا فُلاَنٌ فِيهَا، فَغَضِبَ رَسُولُ اللهِ ﷺ مَا رَأْيْتُهُ غَضِبَ فِي مَوْضِعٍ كَانَ أشَدَّ غَضَبًا مِنْهُ يَوْمَئِذٍ ثُمَّ قَالَ: يَا أَيُّهَا النَاسُ، إِنَّ مِنْكُمْ مُنَفِّرِيْنَ، فَمَنْ أَمَّ النَّاسَ فَلْيَتَجَوَّزْ، فَإِنْ خَلْفَهُ الضَعِيفَ وَ الكَبِيرَ وَ ذَا الحَاجَةِ «[11:149].

Абу Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули, фалончи чўзиб юбораётгани сабабли тонгда намозга чиқмаяпман», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ғазабланиб кетдилар. Бирор жойда у зотнинг ўша кундагидан қаттиқ ғазабланганларини кўрмаганман. Кейин у зот: «Эй одамлар! Орангизда бездирувчилар бор (экан). Ким одамларга имом бўлса, енгил қилсин. Чунки унинг ортида заифлар, кексалар ва юмушлилар бор», дедилар” [4:549].

وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: كَانَ النَّبِيَّ ﷺ يَقْرَاُ فِي الجُمُعَةِ فِي صَلاةِ الفَجْرِ الم تَنْزِيلُ السَّجْدَةَ، وَ هَلْ أَتَى عَلَى الإِنْسَانِ» .[11:182]

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам жума куни бомдод намозида «Алиф лам мим. Танзил…» – сажда (сураси)ни ва «Ҳал ата ъалал-инсан»ни қироат қилар эдилар”[5:14].

Ҳадислардаги араб тилида вақт кўрсатгичлари вазифасида келган (فَجْرٌ) тонг сўзини ўзбек ва инглиз тилларига қиёслаганимизда ҳар бир тилнинг ўзига хослигидан келиб чиқиб, алоҳида бир мазмунни ифода этишига гувоҳ бўлдик. Хулоса қилиб айтганда, Имом Бухорий ривоят қилган ҳадисларда вақт кўрсаткичлари вазифасида келган сўзлар лексик-семантик, бадиий ва тарихий нуқтаи назардан чуқур маъно-мазмунни ифодалайди, турли грамматик қоидаларга мос ҳолда ўзгариб туради. Бу жиҳатларни араб ва ўзбек тилларида қиёсий ўрганиш, илмий тадқиқ этиш тилшуносликдаги муҳим вазифалардан саналади.

1. Иброҳимов. Н. «Ал-Қомус» Арабча – ўзбекча қомусий луғат. ИИ жуз. Ғафур Ғулом нашриёти, Т.,
2. Муродов Д. «Ҳадисшунослик атама ва иборалари» (қисқа изоҳли луғати). – Т., Фан нашриёти, 2009.
3. Уватов У. “Буюк муҳаддислар: Имом ал Бухорий, Имом Муслим, Имом ат-Термизий. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, – Т., 1998.
4. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. «Олтин силсила (Саҳиҳул Бухорий)» 1-жуз Ҳилол-нашр нашриёти, –Т., 2013.
5. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф «Олтин силсила (Саҳиҳул Бухорий)» 2- жуз. Ҳилол-нашр нашриёти, –Т., 2013.
6. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф «Олтин силсила (Саҳиҳул Бухорий)» 3-жуз. Ҳилол-нашр нашриёти, –Т., 2013.
7. Владимир Абдулла Нирша. «Сахих аль-Бухари». В 2-х т. 1-е изд. –М.: Благотворительный фонд «Ибрагим бин Абдулазиз аль Ибрагим», 2002.
8. Muhammad Muhsin Khan, “Sahih al-Bukhari Arabic – English” Maktaba Darus-salam, Ar-Riyadh, 1994.
9. » المحكم و المحيط الأعظم » ابن سيدة (7ج/395)
10. الخليل بن أحمد الفراهيدي، المعاجم و القواميس، 2007
11. أبو عبد الله محمد بن اسماعيل البخاري»صحيح البخاري»، دار كتاب العربي، بيروت لبنان،2016م،1728ص.