ИСЛОМ ДИНИЙ НАЗАРИЯСИДА ДУНЁВИЙ ВА ДИНИЙ УНСУРЛАРНИНГ БИРЛАШИШ ЖАРАЁНИ ЭВОЛЮЦИЯСИ

Ҳозирги даврда ислом дини, маданияти ва тарихини тадқиқ этиш муҳим назарий ва амалий аҳамият касб этади. Чунки кўпқутбли олам, глобаллашув ва универсаллашув шароитида дунё давлатлари халқаро муносабатлар тизимида ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилмоқда. Бу интилишлар турли сиёсий кучлар, айниқса, ривожланган мамлакатлар томонидан янги мустақил давлатларни ўз таъсир доираларида тутиб туриш, узоқ тарихига эга диний омилдан фойдаланиб, сиёсий мақсадларини амалга ошириш йўлидаги ошкора ва пинҳона ҳаракатларида намоён бўлмоқда.

Ислом нафақат жамиятнинг диний-ибодатий ва ижтимоий-маиший ҳаётини, балки, шу билан бирга, алоҳида диндорнинг иш ва ҳаракатларини белгилашни ўз ичига олади. У кўплаб араб ва мусулмон мамлакатларида фалсафий ва ҳуқуқий қарашларнинг барча жиҳатларини қамраб олувчи универсал тизим ҳисобланиб, мусулмон ҳуқуқининг юридик кўрсатмаларини ҳам белгилайди. Шу боис ислом, бир томондан, диний, ҳуқуқий, ахлоқий, иқтисодий ва маросимий-ибодатий табиатнинг норматив қонунлар мажмуаси, бошқа томондан, давлат ҳуқуқий муассасалар ва институтлар тизими, мусулмон давлатларнинг ижтимоий-сиёсий устқурмасининг муҳим таркибий қисми сифатида намоён бўлмоқда.

Мусулмонлар жуғрофий, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва маданий жиҳатдан турли шароитли мамлакатларда истиқомат қилади. Улар турли миллатли одамлардир, умумий тил (асосан араб тили) ва ягона Китоб (Қуръони карим) ва Муҳаммад Пайғамбар (с.а.в.)нинг суннати асосида юз йиллар мобайнида ўзлари учун умумий маданиятни, шунингдек, мусулмон ижтимоий-сиёсий анъаналарни яратишда иштирок этиб келишган.

Исломнинг келиб чиқиши хусусида мусулмон манбаларида у илоҳий ҳодиса, инсонларни тўғри йўлга солиш учун юборилган охирги таълимот деб талқин этилади. Қуръонда бу ҳақда: “Айтинг: Аллоҳга, бизга нозил қилинган нарсага, Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ва авлодларга нозил қилинган нарсаларга ҳамда Мусо, Исо ва барча пайғамбарларга Парвардигори томонидан ато этилган нарсаларга имон келтирдик. Улардан бирортасини ажратиб қўймаймиз ва биз Унга бўйинсинувчилармиз” [1: 3/84]. Аллоҳ расул (элчи) этиб Муҳаммад алайҳиссаломни танлади ва ўзининг каломи – Қуръонни унга нозил қилди. Муҳаммад пайғамбар дастлаб ўз ҳамшаҳарларини, сўнг барча арабларни кўплаб қабила худоларига сиғинишдан воз кечиш ва ягона худо – Аллоҳга эътиқод қилиш, солиҳ ҳаёт кечириш, у дунёда жаннатга тушиш учун бу дунёда эзгу ишлар қилишга чақирди.

Ўзбекистонлик исломшунос олим А.Ҳасанов “Илк ислом жамияти вужудга келаётган пайтда Муҳаммад пайғамбарнинг ваҳийдан сўнг Маккада олиб борган фаолияти, шубҳасиз, соф диний тусда бўлган, Мадинага ҳижрат қилингандан кейин Пайғамбар фаолияти кўпроқ сиёсий ва хўжалик тусини олди. Шундай бўлсада, Мадинада барпо бўлган давлат ислом динига асосланган, теократик давлат эди” [2: 26] – деб фикр билдиради.

Илк ислом жамиятининг асосий қонуни – шариат Пайғамбарга нозил бўлган илоҳий ваҳий, яъни Қуръони карим ва Пайғамбарнинг ҳукмларидан ташкил топди. Қуръонга кўра, қонун чиқарувчи – фақат Аллоҳ, Пайғамбар эса уни баён этувчидир [1: 16/44]. Аллоҳ одамлар Пайғамбарга итоат қилишини буюрди, чунки Пайғамбарга итоат қилган, Аллоҳга итоат қилган бўлади [1: 4/80]/

Россиялик ҳуқуқшунос проф. Л.Сюкияйнен фикрига кўра, “Шариат тушунчасининг умумий маъноси унинг келиб чиқиши илдизи “ша-ра-ъа” сўзининг Қуъони каримда бир неча бор тилга олиниб қонунлаштириш, шарт қилиб кўрсатиш маъносида аниқлашади [1: 42/11-13, 20-21]. Айнан шу ердан шариатнинг асоси илдизи Қуръони карим, сунний ақидалар ва ҳадисларга, яъни Муҳаммад пайғамбарнинг сўзларига бориб тақалишини кўриш мумкин. Бир вақтнинг ўзида ислом адабиётида шариат Аллоҳ томонидан инсонларга пайғамбар орқали туширилган кўрсатмалар сифатида изоҳланади” [3: 12]. Айни шу нуқтаи назардан кўплаб мусулмонлар ҳамда ислом мутафаккирлари ислом жамияти ҳамда ижтимоий ҳаётида шариатни энг мукаммал тузум сифатида қабул қилишади [4: 7-8].

Муҳаммад алайҳиссалом Маккада ўн уч йил давомида қурайшийларни ягона Аллоҳга сиғинишга даъват қилганига қарамай, аҳолининг камчилик қисмигина янги динни қабул қилди. Муҳаммад алайҳиссалом Мадина даврида 10 йил мобайнида ислом дини ва янги шаклланган уммани ҳимоя қилиш мақсадида турли душманларга қарши курашишга мажбур бўлди. Мусулмонларнинг ўзларини мудофаа қилиш мақсадида олиб борган жанглари тарихчилар томонидан аксар ҳолларда “ислом қилич билан ёйилган”, деб талқин қилинишига олиб келди.

Муҳаммад пайғамбар(с.а.в.)нинг вазифаси Аллоҳнинг номасини эълон қилиш бўлган ва бу ҳақда қуйидаги оятлар нозил бўлган: “…Пайғамбар зиммасида фақат (сизларга ҳақ динни) етказиш бордир” [1: 24/54]; “Сизнинг бурчингиз, фақат (уларга менинг амрларимни) етказиб қўйишдир” [1: 3/20]; “Бас, (эй, Муҳаммад! Умматингизга) эслатинг! Зотан, Сиз (ҳозирча) фақат эслатгувчидирсиз. Уларнинг устидан зўравонлик билан ҳукм юргизувчи эмассиз” [7: 5-9]. Шунинг учун ҳам мусулмонлар олиб борган ғазотларнинг ҳеч бирида исломни мажбуран ёйиш мақсади кўзланмаган.

Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.), янги дин тарғиботчиси бўлиш билан бир қаторда, жамоа бошлиғи-дунёвий раҳбар [9: 289] сифатида фаолият олиб борган. У «араб тарқоқлигига» барҳам бериб, ички Арабистонда марказлашган давлатчиликка тамал тошини қўйди. Пайғамбар ўз ҳокимиятини амалда ислом дини орқали сакраллаштирди. У дунёвий ҳокимият вазифаларини ҳарбий қўмондон, қабила улуғи, подшоҳ, ҳакам мансабларини ўз шахсида бирлаштирди.

Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) вафотларидан сўнг мусулмонлар тасаввурларида Аллоҳ ҳамда уммат ўртасида боғланиш йўқолди, бу эса қатор муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Ҳокимият учун бошланган жанглар жараёнида Қуръони каримни ҳамда суннани талқин қилишда турли қарашлар пайдо бўлди. Суннийлар – илк уч халифа (Абу Бакр, Умар ва Усмон р.а.)ларга таянган ҳолда халифани танлаш тарафдорлари бўлдилар. Шиалар – Али ибн Аби Толиб тарафдорлари, Муҳаммад алайҳиссаломнинг жияни ва куёви, пайғамбардан кейинги ўринни айнан у эгаллаши ва уни Аллоҳ элчиси сифатида тан олиш кераклигини айтганлар. Шиалар халифани танлашни умматнинг хоҳишларини тан олмаган ҳолда олий ҳукмдорлик фақат Али авлодига тегишли дея жар солдилар. Имомнинг “илоҳийлиги” табиатидан келиб чиққан ҳолда, шиалар дунёвий ва диний масалаларни қонуний имом – “Аллоҳнинг ердаги элчиси” эканлигини ва у Аллоҳга яқинлаштирувчи, пайғамбарнинг билимларини меросхўри сифатида тан олганлар. Учинчи гуруҳ – хорижийлар “Аллоҳга бўйсуниш одамга қулоқ солишдан кўра афзалроқ”, яъни “Аллоҳга бўйсуниш ва итоат этиш” ғоясини илгари сурганлар [10: 260]. Хорижийлар халифалик назариясини тузишда муҳим ўрин эгаллаганлар. Кейинги давр тарихи жараёнида давлат таълими, ислом қадриятлари тизимига асосланган ҳолда, юқоридаги ҳокимият ва унинг тамойиллари кўрсатилган уч асосий тизим қадриятларида аксини топган.

Ислом жамоаси-давлати дуч келган аввалги муаммолардан бири Пайғамбарга ўринбосар (халифа)ни тайинлаш ва унга қасамёд келтириш бўлди. Исломдан аввалги давр арабларига халифа сўзи эскидан маълум бўлиб, у малик (подшоҳ)нинг волийси (вилоят ҳокими) маъносида қўлланилган [11: 163].

В.В. Бартольд таъкидлашича, “Муҳаммад пайғамбарга халифа тайинлашда ҳеч қандай умумхалқ сайловлари ўтказилмади ва сайлов ўтказиш ҳақида бирор қонун-қоида ва тартиблар мавжуд эмас эди” [12: 305]. Аммо манбалар Муҳаммад пайғамбарнинг ўринбосарига байъат қилиш арабларнинг исломдан олдин қабила улуғини (саййид) сайлаш жараёнига ўхшаш тарзда олиб борилганлигига гувоҳлик берадилар. Бу амалга Пайғамбар ҳам риоя этган: у исломни қабул қилган (яъни уммага бўйсинган) қабила аъзоларидан шундай қасамёдларни қабул қилган [13: 221-222]. Бу амалиёт ҳеч қандай диний анъана бўлмай, балки, соф дунёвий унсур эканлигига гувоҳ бўламиз. Баҳс этилаётган даврда халифа тайинлаш услубларининг бир турли бўлмай, балки хилма-хиллиги ҳам бу фикримизни тасдиқлайди. Кейинги давр тадқиқотчилари бу сайлаш усулларини шартли равишда тўрт турга бўладилар: 1) умумий сайлов; 2) номзод усули; 3) хусусий сайлов; 4) “қилич ҳаққи” йўли билан ҳокимиятга келиш.

Демак, Муҳаммад пайғамбар вафотидан кейин жамоа-давлат раҳбари лавозимини “ал-халифа” деб атай бошладилар. Абу Бакр раҳбарлик лавозимига тайинлангач, уни “Халифату расулиллаҳ”, яъни “Аллоҳ пайғамбарининг ўринбосари” деб атадилар. Маълумки, Муҳаммад пайғамбар малик (подшоҳ, қирол) лақабини ўзига эп кўрган эмас, лекин унинг вазифаларини умма ичида бажарган. Мадина масжидидаги минбар малик ҳокимлигидаги тахт рамзи вазифасини ўтаган [11: 164].

Абу Бакрдан сўнг раҳбарликка сайланган Умар ибн ал-Хаттоб мантиқ бўйича Абу Бакрнинг ўринбосари, яъни “Халифату халифати расулиллоҳи” деб аталди.

Умар ибн ал-Хаттоб даврида давлат шаклланиш жараёнларининг тезлашиши натижасида халифа бажараётган вазифалар ичида дунёвийлик жиҳатининг кўпайиб кетиши оқибатида бу мансаб диний ҳиссиёти кучли фуқаролар тарафидан бир томонлама, яъни дунёвий деб қабул этила бошланди. Ҳокимиятнинг сакрал тусини йўқотиши ижтимоий онгда унинг умумий ижтимоий заифлашувига олиб келиши мумкин эди. Шундай бир ҳолатда халифа ўзини “ярим диний” атама – “Амир ал-муъминин” (Мусулмонлар амири, яъни амир дунёвий маънони англатувчи атама бўлса, муъминун (мўминлар) атамаси мусулмонлар жамоасига ишорат эди) деб аташларини маъқул кўрди [17: 242].

Усмон ибн Аффон ўлдирилганидан сўнг бошланган биринчи фуқаролар уруши (656-661) даврида бу икки атама (халифа ва амир ал-муъминин) ҳокимларнинг салбий хатти-ҳаракатлари оқибатида жамият аъзолари, айниқса унинг диндор қисми вакиллари – уламолар кўз олдида ўз ишончини, салмоғини йўқотди. Шу сабабли диний шиорлар остида ўз ҳокимиятини сақлаб қолиш учун курашаётган халифа Али ибн Абу Толиб тарафдорлари уни “Имом” деб атай бошладилар. Демак, эндиликда халифанинг вазифаларидан бири – жамоа намозига бошчилик қилиш амалидан олинган атамаси давлат раҳбари сиймосига “диний тус” бериш (унинг ҳокимиятини сакраллаштириш) мақсадида фойдаланила бошланди. Бу эса давлат раҳбари функциялари орасида динийликка нисбатан дунёвийлик унсурларининг янада ортиб борганлигини билдиради [14].

Россиялик тадқиқодчи М. Степанянц фикрича, “ислом тарафдорлари ҳозир ҳам инсонлар томонидан киритилган қонун-қоидаларни тан олмасликларини таъкидлайдилар” [15: 247]. Уларнинг қатъий фикрларига кўра фақатгина шариат инсон ҳаётининг барча жабҳаларини қамраб олган ҳолда уларни бир мувозанатга келтириб давлат томонга йўналтириши мумкин. Исломнинг мувозанатга келтирувчи шакллантирувчи қолипга солувчи хусусиятлари уммат ҳаётининг барча соҳаларига чамбарчас боғлиқлигини америкалик исломшунос Б. Люис ҳам таъкидлаб ўтади “ислом ташкил топганидан бошлаб мусулмонларда дин ва давлат узлуксиз боғлиқлигини кўрсатиб келади буни ёзма манбалар, тарих ҳамда тажриба асослайди” [16: 133-154].

Бироқ, дин ҳамда сиёсат орасидаги боғлиқлик исломнинг асосий муаммоларидан биридир. Муҳаммад пайғамбар, ҳаётлиги пайтида, Аллоҳ ҳамда умматни боғлаб турувчи воситачи яъни Аллоҳ томонидан барча буюрилганларни етказган (чунки Муҳаммад пайғамбар мусулмонларнинг охирги пайғамбари ҳисобланиб Аллоҳ нозил қилган барча сўзларнинг муҳрдори бўлган). Пайғамбар нафақат йўлбошчи балки умматнинг бошқарувчиси ҳам бўлган. Қуръони каримда ҳамда Сунний ақийдаларда қатъий диний жамиятнинг ижтимоий-сиёсий тартиблари белгиланган. Шу сабабли ислом мутафаккирлари диний ва дунёвий бошқарувни чамбарчас боғлиқ дея таъкидлаганлар. Уларнинг фикрича “диний ва сиёсий баҳс” [18: 82] фақатгина Ғарб жамияти учун мавжуд токи улар бошқа тарихий-маданий босқичларни ўтганлар.

Юқоридаги таҳлилларга хулоса этиб, айтиш мумкинки, Арабистон тарихида биринчи марказлашган давлат тузиш жараёнида Муҳаммад пайғамбар ўз сиёсий ҳукмронлигини ислом дини воситасида муқаддаслаштирди (сакраллаштирди). Янги давлат асосчиси фаолиятида пайғамбарлик билан бир қаторда жамоа-давлат бошлиғи вазифаларини бирлаштирганлиги кейинчалик шаклланган ислом диний назариясида дунёвий ва диний унсурларнинг бирлашиб кетишига олиб келди. Пайғамбар ижтимоий-сиёсий фаолиятида теократик жиҳатлар билан бир қаторда кўплаб дунёвий жиҳатларни ҳам учратамиз.

1. Қуръони карим. 3:84.
2. Ислом ва дунёвий маърифий давлат. / 2002 йил 5-6 июн кунлари Имом ал-Бухорий ёдгорлик мажмуасида ўтказилган «Ислом ва дунёвий-маърифий давлат» мавзуидаги халқаро илмий-назарий анжуман материаллари асосида. Ўзбекистон Республикаси. Мунавваров 3.И., В.Шнайдер-Детерс (масъул муҳ.) – Т.: Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси, 2002.
3. Сюкияйнен Л. Шариат и мусульманско-правовая культура. // Центральная Азия и Кавказ. – Стокгольм, 1999 г. – № 4 (5).
4. Кремер Г. Вступительный доклад // Государство и религия в странах с мусульманским населением. (Под ред. З.И.Мунавварова и Р.И.Крумма). – По материалам межд. научно-практической конференции (Самарканд, 3-5 октября 2003 г.). – Ташкент: Республ. научно-просветит. центр Имама ал-Буҳари, Фонд им. Ф.Эберта, 2004 г.
5. Грязневич П.А. Проблемы изучения истории возникновения ислама // Ислам: Религия, общество, государство. – М.: ГРВЛ, 1984.
6. Бартольд. В.В. Работы по истории ислама и арабского халифата. – М.: Наука, 1966. Соч. Т.6.
7. Беляев Е.А. Арабы, ислам и Арабский халифат в раннее средневековье. – М., 1965.
8. Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VII-XV веках. – Л., 1966.
9. История стран зарубежной Азии в средние века. – М., 1970.
10. Watt M. Muhammad at Medina. – Oxford, 1962.
11. Прозоров С. М. Ал-Хаваридж // Ислам: Энциклопедический словарь. М.: Наука, 1991.
12. Резван Е.А. Коран и его мир. – СПб.: Петербургское востоковедение, 2001.
13. Бартольд В.В. Теократическая идея и светская власть в мусульманском государстве // Сочинения. – Т. 6. – М.: ГРВЛ, 1966.
14. Ат-Табарий. Тарих ал-умам ва-л-мулук: – Ал-Қоҳира, 1982. – Т. 5.
15. Заҳидов Қ.Т. Илк ислом давлатчилиги ва унинг шаклланиш жараёнлари (632-661 йиллар): Тар. фан. номз. … дисс. автореф. – Т.: ТИУ, 2005.
16. Schact J. Problems of Modern Islamic Legislation. – Studia Islamica. – Vol. 12. – P., 1960. Цит. по Степанянц М.Т. Мусульманские концепции в философии и политике (XIX-XX вв.). – М.: Наука, 1982. – 247 с. – С.148.
17. Lewis В. The Return of Islam // Religion and Politics in the Middle East. – Westview Press, 1981. – P.133-154.
18. الجنابي،محمد. الإسلامالسياسيفيروسيا. – دراسةمعاصرة – الرياض: مركزالملكفيصلللبحوثوالدراساتالإسلامية، 1999. ص. 82.
19. عليإبراهيمحسن. النظمالإسلامية – القاهرة، 1996. – ص. 242