ИМОМ БУХОРИЙ ҚАЛАМИГА МАНСУБ НОДИР ҚЎЛЁЗМА АСАР ТАДҚИҚИ (1-қисм)

Ҳадис илмининг султони Имом Бухорийнинг ҳаёти ва бой илмий-маънавий меросини ўрганар эканмиз, унинг дунё қараши, ички олами ғоятда ибратли ва кўп жиҳатлари билан ҳар қандай давр учун ҳам катта аҳамият касб этишини кўришимиз мумкин.

Имом Бухорий авлодларга бой ва қимматли илмий мерос қолдирган бўлиб, ижодий фаолияти давомида ёзган асарларнинг сони бизга маълум бўлгани, йигирма тўрттани ташкил этади. Манбаларда “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ”, “Ал-адаб ал-муфрад”, “Ат-таърих ас-сағийр”, “Ат-таърих ал-авсaт”, “Ат-таърих ал-кабир”, “Китоб ал-илал”, “Бирр ул-волидайн”, “Асоми ус-саҳоба”, “Китоб ал-куна” каби асарлар Имом Бухорийнинг қаламига мансублиги таъкидланади.

Барчамизга маълумки, Имом Бухорийнинг шоҳ асари бўлмиш “Саҳиҳул Бухорий” китоби бутун ислом умматининг иттифоқи ила Аллоҳнинг китоби Қуръони каримдан кейинги энг тўғри, энг саҳиҳ китоб деб эътироф этилган. Имом Бухорийнинг ҳадислар тўплами “Саҳиҳул Бухорий” ва “Ал-адаб ал-муфрад” асари мусулмонлар ахлоқ-одоби, ибодати, ижтимоий мезонларини белгиловчи манба ва умуминсоний қадриятлар намунасидир.

Дарҳақиқат, ота-онага яхшилик қилиш мавзуси башарият ҳаётидаги энг асосий мавзулардан бири ҳисобланади. Чунки, ўз ота-онасига яхшилик қилмаган киши қолган одамларга ҳам яхшилик қилмайди. Шунинг учун ҳам ҳадиси шарифга оид барча адабиётларда ана шу мавзуга атаб алоҳида боблар ажратилганини ёки алоҳида бир асарлар ёзилганини кўрамиз. Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий ҳам ота-онага яхшилик қилиш мавзусига атаб “Биррул волидайн” номли китоб ёзган. “Биррул волидайн” китобида ота-онага яхшилик қилиш, уларни эъзозлаш, дуоларини олиш, хизматларида қоим бўлиш, ота-онасига яхшилик қилган кишининг дуоси ижобат бўлиши, ота-она мусулмон бўлмасада силаи раҳм қилиш, киши ўз ота-онасини ҳақорат қилмаслиги, кўзларига тик боқмаслик, гап қайтармаслик, улар ҳузурида “уфф” тортмаслик, ота-онага оқ бўлиш гуноҳи кабиралардан бири эканлиги ҳамда уларга осий бўлишнинг салбий оқибатлари шунингдек, Ота-онанинг фарзанд олидидаги бурчлари ва фарзанднинг ота-она олидидаги вазифалари каби масалаларни ёритиб берувчи ҳадиси шарифлар келтирилган. Ушбу китоб кам варақли бир мўжаз китоб бўлиб, уни шогирди Ибн Диллуяҳ[1] Имом Бухорийдан ривоят қилган. Сўнгра бир неча асрлар давомида бу асар Ибн Диллуяҳдан нақл ўлароқ одамлар орасида кенг тарқалиб кетган. Сўнгги асрларга келиб ҳадислар ривоят қилинадиган илм мажлисларида бу асар аста-секинлик билан йўқола борган ва натижада у бизга қадар етиб келмаган асарлар қаторига кириб қолган эди.

Тадқиқотчи Бассам ибн Абдулкарим Ҳамзавийнинг таъкидлашича[2], Имом Бухорийнинг мазкур “Биррул волидайн” асарини ўзида сақлаб қўйган, ҳатто, уни шогирдларига ўқитган мутааххирийн уламолардан бири – бу, Имом, Ҳофиз ва Саййид Муҳаммад Абдулҳай Каттоний раҳимаҳуллоҳдир.

Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ ота-онага яхшилик қилиш мавзусида кўплаб ҳадисларни ривоят қилган. Бу нусхада мазкур мавзудан бошқа силаи раҳм, фарзанд тарбияси ҳамда одоб-ахлоқ масаларига доир ҳадислар ҳам келтирилган. Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ “Биррул волидайн” китобидан бошқа “Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ” ва “Ал-Адаб ал-муфрад” китобларида ҳам ота-онага яхшилик қилиш мавзусига доир ҳадисларни ривоят қилган.

Ота-онага яхшилик қилиш мавзусига доир Имом Бухорийдан бошқа кўплаб уламолар – Абу Исҳоқ Иброҳим ибн Исҳоқ Ҳарбий Бағдодий Шофеий (ваф. 285/898), Абу Муҳаммад Қосим ибн Асбағ Қуртубий Моликий (ваф. 340/952), Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Ҳайён (ваф. 369/980), Абу Мусо Юмн ибн Аҳмад ибн Ямн Тужибий Тулайтилий (ваф. 390/1000), Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Муҳаммад Халлол Бағдодий (ваф. 439/1048), Абу Бакр Муҳаммад ибн Валид Туртуший Моликий Андалусий (ваф. 520/1126), Жамолиддин Абулфараж Абдураҳмон ибн Али ибн Муҳаммад ибн Жавзий (ваф. 597/1200), Тақийуддин Али ибн Абдул Кофий Субукий (ваф. 756/1355), Жамолуддин Муҳаммад ибн Абдуссалом Ноширий Зубайдий (ваф. 906/1501), Абул Футуҳ Аҳмад ибн Муҳаммад Ҳалабий Ҳалавий (ваф. 1195/1781), Қутбиддин Абулвафо Умар ибн Муҳаммад Ёфий (ваф. 1233/1818), Аҳмад ибн Муҳаммад (ваф. 1380/1960) кабилар томонидан “Биррул волидайн” номли асарлар ёзилган[3].

Уларнинг ичида Имом Бухорийнинг “Биррул волидайн” китоби айнан унинг ўзига мансублиги билан ажралибгина қолмай, ўзига хослиги билан ҳам муҳим ўрин тутади.

Имом Бухорий ёзган асарлар ичида унинг ўзи “Биррул волидайн” деб номлаган кам варақли ҳадис китоби борлигида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир. Чунки, бу китоб унинг қаламига мансублигига далолат қиладиган бир нечта далиллар (сабаблари) бор. Жумладан:

–Имом Бухорийнинг “Биррул волидайн” китобини  Ибн Диллуяҳ раҳимаҳуллоҳ нақл қилганлиги,

– Имом Бухорийдан ҳадис ривоят қиладиган бир гуруҳ ровийларнинг ўз силсилалари ва шайхлари ҳақида сўз юритганларида уни ҳам тилга олганликлари ҳамда уларнинг Имом Бухорийга қадар етиб борадиган муттасил санадлари мавжудлиги,

– Бир қанча уламолар томонидан Имом Бухорийга ёзган таржимаи ҳолларида мазкур китоб унга мансублиги ҳам зикр қилиниши,

– Уламолар тарафидан ёзилган асарларга тегишли китобларнинг муаллифлари бу асарни Имом Бухорийга нисбат бериб таъкидлашлари.

Ҳадис уламоларининг иттифоқ қилишларича, “Биррул волидайн” асарини Имом Бухорийдан нақл қилган шахс – бу, Ибн Диллуяҳдир. Зеро, улар мана шу асардаги иснодларини айнан у орқали китобнинг ўзига қадар олиб борадилар ва уни ривоят қилгувчи шахс сифатида Диллуяҳни тилга оладилар.

Имом Бухорийнинг мазкур “Биррул волидайн” асари жорий XXI асрнинг 14-йилида нашр юзини кўрган қадимий қўлёзмалардан ҳисобланади. Бассам ибн Абдулкарим Ҳамзавий ва Абдулъатий Муҳйи Шарқовийлар томонидан таҳқиқ ва тадқиқ қилиниб 1435/2014 йилда “Биррул волидайн” номи билан нашр этилган. Бу китобни нашр қилишда жаҳон кутубхоналарида сақланаётган асл қўлёзмага асосланганликларини таъкидлайдилар[4].

Бассам ибн Абдулкарим Ҳамзавий ва Абдулъатий Муҳйи Шарқовий ҳар иккиси ҳам бу китобнинг қўлёзма нусхаси тўғрисида фикр юритганда улар Муҳаммад Абдул Ҳай Каттоний раҳимаҳуллоҳга тегишли Каттоний кутубхонасида сақланаётган қўлёзма ягона нусха эканлигини айтиб китобни нашр этишда унга асасланганлигини таъкидлашган. Абдулъатий Муҳйи Шарқовий бунга қўшимча қилиб, бу ягона нусха эмас, Ливиядаги “Илмий тадқиқот ҳаракатлари маркази” да ҳам 1545-рақам остида сақланишини ва уни ҳали тадқиқ қилиш имкониятига эришолмагинини айтади[5].

Ушбу қўлёзманинг илк варағида

كتاب بر الوالدين تأليف الإمام

 أبي عبد لله كتب إسماعيل إبراهيم البخاري

رواية أبي بكر محمد بن أحمد دلويه عنه

رواية أبي يعلى حمزة بن عبد العزيز المهلبي عنه

المكتبة الكتانية لمالكها محمد عبد الحي الكتاني بفاس

“Биррул волидайн” китоби Имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ибн Иброҳимнинг асари.

Бу китобни ундан Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Диллуяҳ ривоят қилган.

Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Диллуяҳдан Абу Яъло Ҳамза ибн Абдулазиз Муҳаллабий[6] ривоят қилган.

Муҳаммад Абдулҳай Каттонийга тегишли Фос шаҳридаги Каттонийя кутубхонаси.

Давоми бор…