ИЖТИМОИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШДА ФАЛСАФИЙ ТАФАККУР МАДАНИЯТИНИНГ ЎРНИ

Жорий йил 7 май куни  Ўзбекистон Миллий Ахборот агентлиги, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети ҳамда Тошмуҳаммад Қори Ниёзий номидаги Ўзбекистон Педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти ҳамкорлигида онлайн тарзда “Глобаллашув шароитида Ўзбекистонда инновацион ғояларнинг ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий-фалсафий, педагогик йўналишларининг ривожланиш истиқболлари” мавзуида республика анжумани ташкил этилди.

Унда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази директори бош маслаҳатчиси, фалсафа фанлари доктори, профессор Бахтиёр Тўраев  “Ижтимоий фанларни ўқитишда фалсафий тафаккур маданиятининг ўрни” номли илмий мақола билан иштирок этди ва маъруза қилди.

         Мазкур мақолани эътиборингизга ҳавола этмоқдамиз.

 Ўзбекистон миллий юксалиш сари йўл олган экан, бу манзилга етишда ижтимоий фан ўқитувчилариннг роли муҳим конструктив аҳамиятга эгадир. Шундай экан, ўқитиш жараёнига замонавий инновацион ўқитиш методлари ва информацион технологик  воситаларни тадбиқ этиш долзарб аҳамият касб этади. Бу йўналишда фалсафа фанини ривожлантириш етакчи ўрин эгаллайди.

Фалсафа кишиларнинг тафаккур маданиятини шакллантиришда, “оқ” билан “қорани” ажрата олишида, оламга соғлом ақл билан назар ташлай олишида, дунёқарашини кенгайтиришда муҳим амалий аҳамиятга эгадир. Шу сабабли фалсафадан таълим бериш жараёнида устознинг ўзи ҳам, одоб-ахлоқи-ю, юксак маданияти ва маънавияти билан ўз шогирдларига ҳар тарафлама намуна бўлиши, шогирдларида илғор дунёқарашни, соғлом эътиқодни, юксак фалсафий тафаккур маданиятини шакллантиришга эътибор бериши лозим.

Ўтган асрда бўлиб ўтган бир халқаро конференцияда “фалсафа ўзи нима?” деган мавзуда тортишув бошланган эди. Шунда, таниқли файласуф-олим Омонулла Файзуллаев ўринларидан туриб: «Ўртоқлар, қизишманглар. Бир пайтлар олимлар фалсафа ҳамма фанларнинг онаси, деган гапни гапиришар эди, ҳозирги пайтда эса фалсафа ўзининг тадқиқот объектига алоқадор барча соҳаларни конкрет ва ижтимоий фанларга тақсимлаб берди ва ўзида тадқиқ этадиган ҳеч нарса қолмади, деган мулоҳаза юрита бошлашди. Аслида, фалсафа бу маданиятдир. Инсоният нимагаки эришган бўлса, барчаси ақл-тафаккури эвазига. Тафакур юритиш маданияти бу фалсафаку. Демак, биз инсоният эришган барча ютуқлар учун фалсафадан миннатдор бўлишимиз керак. Фалсафа инсонга соғлом эътиқодни, кенг кўламли дунёқарашни, тўғри фикрлаш маданиятини ўргатади. Шундай экан фалсафа нима деган бахс бу мен нега фикрлаяпман, деган схоластик эътироздан бошқа нарса эмас. Точка»[1] – дегандилар.

Устоз ҳақиқатдан ҳам гапнинг “пўст калласини” айтган эдилар.

Фалсафа ҳур фикрловчи, ўз ақл идрокига ўзи эгалик қилувчи инсонга хос тафаккур маданиятидир. «Фалсафа, – деб ёзади А.А.Сичев, – интеллектуаль жиҳатдан мустақил ва ички руҳий дунёси эркин инсоннинг танловидир»[2]. Фалсафа бу маданият, фикрлаш маданиятидир. Инсон тўғри фикрлаши учун мантиқий қонунларга таянади. Бу фалсафанинг бир қисмидир. Мантиқни жаҳоннинг илғор давлатларида мактабдан бошлаб ўргатишади. Биз ҳам мантиқ фанини болаларга мактаб ёшидан бошлаб ўргатишимиз лозим. Логика тўғри тафаккур юритиш қоидаларини ўргатади. Афсуски на фақат мактабларда, балки, олий ўқув юртларида ҳам бу борада жуда орқада қолганмиз.

Марксистлар бир пайтлар, ўз мафкурасининг ўзаги бўлган материалистик диалектикани кўкка кўтариш мақсадида диалектик мантиқни формал мантиққа қарама-қарши қўйиб, формал мантиқни масхара қилишган. Уларнинг доҳийси мактабда фақат логикадан 4 олган экан.

Бу жуда хато ёндашув эди, чунки, формал мантиқ диалектик мантиқнинг ўзагида ётади. Марксистлар диалектикани, аниқроғи, марксистик, материалистик диалектикани метафизикага қарама-қарши қўйишди ва метафизикани ғоявий ҳужум нишонига айлантиришди. Бу ҳам хато эди. Метафизика воқеликнинг инсон сезгиларига бевосита таъсир этмайдиган жиҳатларини сезишга, англашга, билишга имкон берувчи фалсафий мушоҳада методи эди. Фақат метафизика ҳолатни, лаҳзани, муайян ходисанинг бирор жиҳатини акс эттира олади, диалектика эса уларни муайян ривожланиш жараёнида англашга имкон беради. Улар фалсафанинг бир-бирини тўлдирувчи, бир-биридан ажралмас муҳим жиҳатларидир. Ўқитиш жараёнининг, тарбия жараёнининг ўзи метафизик ёндашув услубига асосланади. Бу методсиз ўрганувчига оддийликдан мураккабликка ўтишни ўргатиш мумкин эмас. Диалектика ва метафизика оламдаги чизиқли ва батартиб ўзгариш жараёнларинигина ифодалаб бериши мумкин. Лекин оламда мураккаб, ночизиқли, кескин ҳалокатли ўзгарувчан жараёнлар ҳам борки, уларни тасвирлаб беришга, бундай жараёнларнинг қонуниятларини тушунтириб беришга метафизика ҳам диалектика ҳам ожизлик қилади. Уларни замонавий методология – синергетика методологиясигина тўғри тушунтириб, изоҳлаб бериши мумкин[3].

Синергетик тафаккур фалсафий тафаккур маданиятининг янги кўриниши, янги имкониятидир. Бу тафаккур оқибатнинг сабабга таъсирини, келажакнинг бугунга таъсирини тўғри изоҳлаб бера олади.

Фалсафа фан ва диндан нимаси билан фарқ қилади? Бу саволга жавоб бериб Горелов шундай ёзади: «Фалсафа ҳақиқатга эришишнинг рациональ йўли, фан – эмпирик йўли, дин эса иррациональ йўлидир»[4]. Бу фикр ажойиб фикр, аммо бу фикрга тўлиқ қўшилиб бўлмайди, чунки фалсафа, фан ва дин ҳақиқатга турлича ракурсдан туриб қарашдир. Аммо ҳар бир инсонга ҳоҳ у олим бўлсин ҳох диний уламо бўлсин, ҳох файласуф бўлсин фалсафий тафаккур зарур. Дин уламоси оламга диний фалсафа нуқтаи назаридан, физик эса оламга физика фалсафаси нуқтаи назаридан қарайди.

Ёшларга таълим ва тарбия беришда фалсафий тафаккурга жиддий таяниб иш олиб бориш лозим. Бу тафаккур оддийликни, мураккабликни содда тушунишга, оддийликдаги мураккабликни, мураккабликдаги оддийликни англай олиш туйғусини тарбиялайди. Бу тафаккур ҳар қандай кичикликдан ҳам кичик нарса борлигини, ҳар қандай катталикдан ҳам катталик борлигини. Кеккайиш, кибрланиш оёқ остида хор-зор бўлишга олиб боришини, меҳр-мурувват ҳеч қачон унутилмаслигини, ер юзида инсон зотининг улуғворлиги-ни, бу улуғворлик унинг, яъни инсоннинг, тафаккурга эгалигидан ва бу тафаккурни ўз ўрнида ишлата олишидан, тафаккурнинг инсонга берилган энг қимматли туҳфа эканлигидан. Фалсафий тафаккур маданияти соғлом эътиқодга таянади. Бу барча динлардаги умуминсоний қадриятлар соғлом маънавий қадрият мўлжалларига таянувчи маданиятдир.

Фалсафани ўқитишда оламнинг бирлиги тамойилига таянамиз. Бу барчанинг тақдири ва келажаги бир нуқтага бориб туташишини англатади. Бу таълимотда ривожланиш тамойили бор. У ҳар қандай нарсанинг, ходисанинг ўткинчи эканлигини, бошланишнинг якунланиши англатади., бугуннинг эртаси, каттанинг кичиги, кичикнинг каттаси, борлиқнинг йўқлиги, йўқликнинг борлиги, жиноятнинг жазоси муқаррарлигини ифодалайди. Каузаллик тамойили эса ҳар қандай нарса ва ходисанинг сабаби борлигини, бесабаб ҳеч нарса бўлмаслигини, битта оқибатнинг кўп сабаби, ҳар қандай ходиса эса яна бошқа кўп ходисаларга сабабчи бўлиши мумкинлигини. Сабабнинг катта-кичиги бўлмаслигини англатади. Умумий алоқадорлик тамойили мавжуд. У ҳамма нарса ва ходиса ҳамма нарса ва ходисалар билан бевосита ёки билвосита боғланганлигини ифодалайди. Шундай экан ҳаммамизнинг тақдиримиз бирлигини, ибтидомиз ва интиҳомиз бирлигини ифодалайди.

Фалсафа ўзининг тарихий тараққиётида, турли даврларда турли масалаларга эътиборни қаратиб келди ва фалсафа фанининг турли қисмлари шаклланди, антик даврда “Борлиқ нима?” деган савол ўртага ташланиб, ҳамма нарсанинг нимадан ташкил топганлигига қизиқиш кучайган ва шу тариқа фалсафанинг онтология қисми шаклланди[5], 9-17 асрларда ислом фалсафаси олам ва одамнинг бирлигини, маънавий ва моддий дунёнинг бирлигини асослаб берди, 17 асрда Европада ислом фалсафаси таъсирида “Билиш нима?” деган савол ўртага ташланди ва инсон билимининг чегараси борми ўзи деган масалага жавоб сифатида фалсафанинг гносеология қисми шаклланди, ислом фалсафасида бу масала Мотуридий[6] фалсафасида кейин Ғаззолий фалсафасида асосланган эди. Ислом фалсафасида Мотуридий, Европада И.Кант XVIII асрда “Одам нима ўзи?” деб инсон ҳаётининг маъносини ахтариб, фалсафанинг антропология қисми шаклланишига ҳисса қўшишган. Жамият нима? деган саволга шарқда Форобий IX асрда, ғарбда О.Конт ва К.Маркс жамиятни қандай қилса адолатли жамиятга айлантириш мумкин, дейишиб, фалсафанинг социология қисмини кашф қилишди. Қадриятлар нима? деган саволга шарқда XIII асрда Жалолиддин Румий[7], ғарбда М.Шелер[8] ХIХ асрда ҳаётнинг асл моҳияти нимада эканлигини топишга интилиб, фалсафанинг аксиология қисмининг вужудга келишига сабаб бўлди. Фалсафанинг умумбашарий муаммоларини ўрганувчи глобалистика қисми ХХ асрда вужудга келган.

Жамиятда кимки юксак мартабаларга эришган бўлса, бу юксак фалсафий тафаккур маданиятига эга бўлганлигидан. Тўғри фикрлаш, тўғри хатти-ҳаракатлар, эзгу ниятлар инсонларни камолот чўққисига кўтаради. Бу сифатларни ёшлар онгига сингдиришда, шубҳасиз, мураббийнинг айтган сўзлари, ҳатти ҳаракатлари, фалсафий тафаккур маданиятининг ўрни беқиёс.

Фалсафий тафаккур маданиятини ўргатиш учун аввало мураббийнинг ўзи бу маданиятни эгаллаган бўлиши лозим. Бунинг учун устозлар тинимсиз ўз устида ишлашлари, ўзларини такомиллаштиришлари лозим.

Фалсафий тафаккур маданиятининг учта муҳим жиҳати бор:

Биринчидан, ҳар бир инсон фалсафий онглиликни эгаллаши, яъни унинг умумлаштириш, таққослаш, саралаш, солиштириш, мавҳумлаштириш ва конкретлаштириш қобилияти бўлиши, фалсафий билимларга эга бўлиши лозим;

Иккинчидан, саралаб олган билимларига ишонч-эътиқоди бўлиши лозим. Яъни бу олган билимларини чиндан ҳам ҳақиқат деб билиши, бу билимларнинг ҳақиқатлигига, керакли эканлигига чин дилдан ишониши лозим;

Учинчидан, бу билимларни амалиётга тадбиқ эта билиши, воқеликка фалсафий ёндаша олиши лозим. Яъни фалсафий билимлардан бошқаларга фойда келтириши, жамиятни ахлоқан покизалаштиришда, жамиятни маънавий жиҳатдан соғломлаштиришда қўллай олиши лозим.

Бу учала жиҳат бирлашган жойда фалсафий маданият қарор топган бўлади. Яъни маданият билимлар, бу билимларга бўлган ишонч-эътиқод ва бу билимларни амалиётга тадбиқ этилишининг бирлигидан иборатдир.

Фалсафий фанларни ўргатишда ёшларга фалсафий тафаккур маданиятини сингдириш ҳар бир олий ўқув юрти мураббийсининг муқаддас бурчидир. Фалсафани ҳар бир касб эгаси, ҳар бир фан ўқитувчиси билиши, бу билимларга ишониши ва уларни амалиётга тадбиқ эта олиши лозим. Шундагина олий ўқув юрти ўқитувчиси деган номга лойиқ бўласиз.

Адабиётлар: