MUHAMMAD VAFO KARMINAGIYNING “TUHFAT AL-XONIY” ASARI MUHAMMAD RAHIMXON FAOLIYATIGA DOIR MUHIM MANBA SIFATIDA

Oʻzbek davlatchiligida 164 yil hukmronlik qilgan soʻnggi sulolalardan sanalmish mangʻitlar tarixining Muhammad Rahimxon podshohlik davrini oʻrganishda Muhammad Vafo Karminagiyning “Tuhfat al-xoniy” asari alohida ahamiyatga ega. Ushbu asar mangʻitlarning dastlabki hukmdori Muhammad Rahimxon topshirigʻiga koʻra yozilgan boʻlib, uning hayoti va siyosiy faoliyatiga bagʻishlangan. Shu jihatdan mazkur asar Muhammad Rahimxonning Buxoro xonligidagi siyosiy faoliyatini oʻrganishda qimmatli manba oʻlaroq muhim ahamiyatga egadir.

Muhammad Rahimxon hukmronligi davri markazlashgan davlat tuzishga urinish bilan xarakterlanadi. Xususan, ashtarxoniy Abulfayzxon (1747) oʻlimidan soʻng, Muhammad Rahimxon xonlik hokimiyatini qatʼiy ravishda mustahkamlay boshlaydi. “Tuhfat al-xoniy”da berilgan maʼlumotlarga koʻra, Muhammad Rahimxon hokimiyatni markazlashtirish siyosatini avvalo urugʻdoshlari boʻlgan mangʻitlar va fidoiy xizmatkorlariga tayanib amalga oshirgan. Bundan tashqari, xonlikdagi amir, beklarni tinch muzokaralar hamda inʼom va hadyalar bilan oʻz tarafiga ogʻdirgan [9:295]. Mirzo Abdulazim Sоmiy shu munosabat bilan quyidagilarni taʼkidlaydi: “U oʻzining xushmuomalaligi, donoligi va rahm-shafqati bilan barcha amir va qabila oqsoqollarini oʻziga boʻysundirib, xon hokimiyatini mustahkamladi va yakkahukmdorlik bayrogʻini baland koʻtardi” [8:45].

Muhammad Vafo Karminagiyning yozishicha, Muhammad Rahimxonni dastlab amakisi Doniyolbiy otaliq, Imomqulibiy, Hisor hokimi Muhammadaminbiy yuz, shahrisabzlik Olimbiy kenagas, Chorjoʻydan Muhammadamin Xoja, Miyonqoldan Gʻaybullohbiy bahrin, Qoʻbodiyondan Yoqubbek, Huzordan Jahongirbiy saroy kabi taniqli viloyat hukmdorlari va amirlar qoʻllab-quvvatlab, boʻysungan [9:127]. Xususan, ular Behbudxon boshliq Eron qoʻshinining Muhammad Rahimxonga qarshi qaratilgan harbiy yurishlarida mangʻitlar vakili bilan yakdil harakat qilib, Buxoroni dushman qoʻshinidan ozod qilgan ham edi. Biroq tashqi dushman bartaraf etilganidan soʻng bek va amirlarning shaxsiy manfaatlari, bir-biriga boʻlgan adovati ustun kelib, xonlik yana qarama-qarshilik va ichki ziddiyat girdobida qoladi.

Natijada, Muhammad Rahimxon alohida qabilalar, hatto dastlab oʻzi tarafida boʻlgan amir va beklar, xususan, Shahrisabz, Samarqand, Miyonqol, Huzor, Hisor, Oʻratepa hokimlari tomonidan jiddiy qarshilikka duch kelib, bu holat to hukmronligining oxiriga qadar davom etadi.

“Tuhfat al-xoniy”ga koʻra, Muhammad Rahimxonga birinchi boʻlib Nurota viloyatidan boʻlgan Togʻaymurod burqut qarshi chiqib, katta isyon boshlaydi. Bunga sabab sifatida Muhammad Vafo Karminagiy burqutlar sardorining Muhammad Rahimxon koʻrsatmasiga binoan Eron shohi huzurida siyosiy asir sifatida qoldirilganini keltiradi [9:129]. Nodirshoh oʻlimidan soʻng tutqunlikdan qutulib Buxoroga qaytgan Togʻaymurod burqut oʻzining shaxsiy adovatiga koʻra Gʻaybullohbiy bahrin, Miyonqoldagi yetti urugʻ jamoasi hamda Dashti Qipchoq qozoqlarini birlashtirib, Muhammad Rahimxonga qarshi isyon koʻtaradi [9:128-165]. Asosiy janglar 1748-yilda dastlab Gʻaybullohbiy bahrin urugʻiga qarshi Xatirchi hamda Miyonqoldagi Panjshanbe, Dabusshoh qalʼalarida boʻlib, bu janglarda Muhammad Rahimxonning ishonchli sarkardalaridan boʻlgan Jumaqul mingboshi boshchiligidagi qoʻshinlar katta muvaffaqiyatga erishadi [9:133-135]. Muhammad Vafo Karminagiyning taʼkidlashicha, Miyonqol va Xatirchi atroflarida Jumaqul mingboshining erishgan gʻalabalari ayrim urugʻ vakillarining Muhammad Rahimxon hokimiyatini tan olib, birin-ketin boʻysunishiga olib kelgan. Xususan, Xatirchi janubida joylashgan Boʻgʻirdoq qalʼasi sardori oʻz urugʻi bilan kelib, Jumaquli mingboshiga boʻysungan. Miyonqol atrofidagi urugʻ va qabilalarning bu tadbirlari natijasida noiloj qolgan Gʻaybullohbiy bahrin ham Muhammad Rahimxonga oʻz itoatkorligini bildiradi. Muhammad Rahimxon mazkur oʻlkani tartibga keltirib, Xatirchi qalʼasiga Qulmuhammad Dodxoh, Panjshanbe qalʼasiga esa Shaxsovor toʻqsabo kabi oʻz yaqinlarini hokim etib tayinlaydi. Bu yerdagi yetti urugʻ jamoasining bir qismini poytaxt Buxoroga, qolganlarini Miyonqol atrofidagi turli qalʼalarga joylashtirib, Miyonqolni oʻz izmiga boʻysundiradi. Soʻngra Muhammad Rahimxon katta qoʻshin bilan Togʻaymurodbiy burqut hamda Hisor hukmdori Muhammadaminbiy yuzga qarshi Doniyolbiy, Imomqulibiy, Xoʻjamyorbiy va Jumaqul Bahodir boshchiligida yurish boshlaydi [9:136-139].

Bunga sabab sifatida Muhammad Vafo Karminagiy 1749-1750-yillarda Hisor hukmdori Muhammadaminbiy yuz, Shahrisabz hokimi Subxonquli va uning oʻgʻli Muhammadaminbek kenagas, Oʻratepa hokimi Fozilbiy yuz, Nur viloyatidan Tagʻaymurod burqut, kishtutlik Asadbiy qoʻngʻirot hamda urgutlik Muso va Haydarlar oʻzaro ittifoq tuzib, Muhammad Rahimxonni taxtdan agʻdarish hamda Buxoroda hokimiyatni qoʻlga kiritish maqsadida Nasaf(Qarshi)ga qoʻshin tortganini keltiradi. Bundan xabar topgan Rahimxon yuqorida kelgan Doniyolbiy, Imomqulibiy, Xoʻjamyorbiy va Jumaqul mingboshi boshchiligida katta harbiy qoʻshinni qoʻzgʻolonchilarga qarshi safarbar etib, mazkur isyonni bostiradi [9:161]. Natijada, qoʻzgʻolonchilar qoʻshini yengilib, oʻz hududlari tomon chekinadi. Nur viloyati hukmdori Tagʻaymurod burqut Rahimxonga boʻysunib, oʻz itoatkorligini bildiradi. Shu tariqa Buxoro hukmdori Qarshida oʻz hokimiyatini tiklashga muvaffaq boʻladi. Mirzo Abdulazim Somiy taʼkidlaganidek: “Soʻngra u (Rahimxon) Hisor Shodmonni egallaganidan soʻng amakisi Doniyol otaliqni u yerga hokim qilib, Hisor Shodmonning barcha togʻli hududlarni unga ishonib topshirdi… Samarqand va Oʻratepa viloyatlarini oʻz mulkiga kiritdi hamda bu yerdagi qoʻzgʻolonchilarni qattiq jazolab, oʻzining gʻulomi (quli) Qutliboyni Oʻratepaga hokim qilib tayinladi” [8:46].

Ochigʻi, bularning barchasi Muhammad Rahimxonning vaqtinchalik gʻalabalari boʻlib, u tayinlagan hukmdor Oʻratepani bor yoʻgʻi bir yil boshqaradi xolos. Abduazim Somiy bu haqda shunday xabar beradi: “Bir yil oʻtib, Oʻratepa va Hisor kabi uzoq hududlardagi baʼzi isyonchi va fitnachilar itoat yoʻlini tark etib, gʻalayon boshini koʻtardi” [8:49].

Shunday vaziyatda Muhammad Rahimxon oʻz hokimiyati qonuniyligini asoslash maqsadida oʻz qizini Abdulmoʻminxonga nikohlab berish yoʻli bilan bek va amirlar qarshiligini sindirishga harakat qiladi. Biroq mazkur tadbir aks taʼsir qilib, Samarqand, Shahrisabz va Hisorning bek va amirlari Muhammad Rahimxon hokimiyatiga qarshi isyon boshlaydi. Bundan tashqari, Muhammad Vafo Karminagiyning xabar berishicha, Muhammad Rahimxonga qarshi boʻlgan kuchlar uni jismonan yoʻq qilish maqsadida suiqasd ham qiladi. Chunonchi, 1748-yilda Ramazon oyining 17-kuni anʼanaviy ziyofat chogʻida, tungi mushakbozliklar uyushtirilayotganda, dushmanlar Rahimxonni jismonan yoʻq qilish maqsadida unga qarshi suiqasd amalga oshiradi. Suiqasd tashkilotchisi marhum xon gʻulomlaridan boʻlgan Xoja Tuygʻun saroy boʻlib, mazkur hujum samarasiz tugaydi [9:143].

Shunday vaziyatda Shahrisabz navbatdagi qarshilik markaziga aylanadi. Bu haqda Muhammad Vafo Karminagiy “Tuhfat al-xoniy”da batafsil maʼlumot bergan. Unga koʻra, Kenagas qabilasining boshliqlari Olimbiy va Subxonquli Buxoroga boʻysunishdan bosh tortadi. Natijada, Shahrisabz kenagaslariga qarshi kurash ikki yildan ortiq davom etib (1750-1752), Muhammad Rahimxon Shahrisabz tomon 4 marotaba katta harbiy yurish amalga oshirishga majbur boʻladi. Birinchi va ikkinchi yurishlarda Muhammad Rahimxon qalʼaga keladigan suv yoʻlini toʻsish bilan kenagaslarni oʻziga boʻysundiradi. Xususan, Muhammad Rahimxon Avlosh qalʼasi yaqinidagi suv yoʻlini toʻsish bilan u yerdagi Sangfurush qalʼasini qoʻlga kiritgan boʻlsa[9:171], Huzorni qoʻlga kiritishda qalʼa yaqinida oqib oʻtgan daryo suvini sharqiy tomonidan burib yuborish maqsadida 20 kun davomida 2400 gaz masofadagi kanal qazdirib huzorliklarni taslim etgan [9:179-181]. Natijada, mazkur yurishlar davomida Avlosh, Huzor, Sangfurush, Yakkabogʻ qalʼalari Muhammad Rahimxon izmiga boʻysundiriladi. Biroq shunday boʻlsa-da, Kenagas urugʻi sardorlari – Olimbiy va Subxonqulibiylar har galgi harbiy yurishdan soʻng Muhammad Rahimxon poytaxt Buxoroga qaytishi bilan unga itoatsizlik qilib, isyon boshlagan.

Mazkur yurishlar Muhammad Rahimxon uchun murosasiz kechgani sababli, mangʻitlar vakili Shahrisabz kenagaslarini ayyorlik yoʻli bilan oʻziga boʻysundirgani toʻgʻrisida “Tuhfat al-xoniy”da maʼlumot kelgan. Xususan, Muhammad Vafo Karminagiyning qayd etishicha, Muhammad Rahimxon oʻz hokimiyatini mustahkamlash yoʻlida Shahrisabz, Huzor va boshqa viloyat hukmdorlarini aldov yoʻli bilan Buxoroga taklif etib, ularni oʻldiradi [9:193]. Bu borada Hakimxontoʻraning “Muntahab at-tavorix” asarida quyidagilar maʼlum qilinadi: “Olimbiy va Subxonqulibiyni boshqa kenagas amirlari bilan birga necha bir hiyla-yu tadbir vositasida va yolgʻon ahd-u paymonlarni oʻrtaga qoʻygan Shahrisabz qalʼasidan tashqarida oʻz oldiga chorladi. Va bu soddadil amirlar dushman soʻziga ishonib, oyoqlari ila qassobxona sari keldi” [10:22]. Taʼkidlash joizki, mazkur yurishlarda Buxoro qoʻshinlari isyonchi urugʻlarni oʻziga boʻysundirishda shafqatsizlarcha kurash olib borgan. Bu haqda B.Axmedov minglab begunoh odamlar qirib tashlanib, bogʻ va ekin maydonlari oyoq osti qilingani, quduq va ariqlar, shahar va qishloqlar esa vayrona holiga kelganini taʼkidlaydi [9:116].

“Tuhfat al-xoniy”dagi maʼlumotlarga koʻra, Shahrisabz boʻysundirilganidan soʻng Muhammad Rahimxonga ashaddiy muxolif sifatida Hisor va Oʻratepa yuzlari qarshi turgan. Shu boisdan Muhammad Rahimxon 1753-1754-yillarda Jizzax va Oʻratepani oʻz tasarrufiga toʻliq kiritish maqsadida bu yerlarga yurish qiladi. Bu yurishlarda Muhammad Rahimxonni Qoʻqon xoni Erdonabiy qoʻllab-quvvatlaydi [8:283]. Shu boisdan ham Hakimxontoʻra oʻz asarida ularni “tutingan ota-bola” deb qayd etib, ularning Jizzax va Oʻratepa atroflarida Fozilbiy va Muhammad Aminga qarshi birgalikdagi kurashini keltirib oʻtadi [9:22]. Muhammad Rahimxonning Oʻratepaga qilingan yurishda Hisor hokimi Muhammad Amin Oʻratepa hokimi Fozilbiyni qoʻllab-quvvatlagan va bu yurish mangʻitlar hukmdori uchun ancha ogʻir kechgan. “Muntahab at-tavorix”da Hakimxontoʻra Hisor hokimi Muhammad Aminni Fozilbiy bilan ittifoq tuzishiga Muhammad Rahimning Erdonabiy bilan birga Oʻratepaga boshlagan yurishi sabab boʻlganini keltiradi [9:23]. Biroq mazkur yurishlar Muhammad Rahimxon kutganidek muvaffaqiyatli kechmaydi.

Bu borada Hisor hokimi Muhammad Amin qoʻllagan usul qoʻl kelgan. Bu haqda xabar bergan Muhammad Vafo Karminagiy  Hisor hokimi Muhammad Rahimxon va Erdonabiyni bir-biriga qarshi qayrab, ular oʻrtasiga nifoq solganini, natijada, mazkur yurish oxiriga yetmay yakun topganini keltiradi. “Muntahab at-tavorix” asarida Hakimxontoʻra Hisor hokimini “Muhammad Amin shayton” laqabi bilan tilga olib, yuqorida kelgan qilmishlarini quyidagicha bayon qilgan: “Muhammadamini shayton… Rahimxonning yolgʻondakam muhri bilan Erdonabiy nomiga va yana bir xatni Erdonabiy nomidan Rahimxon nomiga bitib, har ikkala sohibi davlatning oʻrdusiga yubordi. Bu ikki qalbaki xat ul oliy martabali zotlar qoʻliga yetgach… har ikkalasi qalbida bir-biriga nisbatan shubha va hadiku gumon paydo boʻldi. Darhol oʻrinlaridan qoʻzgʻalib, har qaysi oʻz lashkari bilan bilan har tomonga ketdi” [9:23]. Natijada, mazkur yurish Muhammad Rahimxon kutganidek boʻlmay, samarsiz tugaydi. Bu omadsiz jangdan keyin mangʻitlar vakili kichikroq hududlarga yurish qilib oʻz mulkini kengaytirib boradi.

Bundan tashqari, Anke fon Kyugelgenning qayd etishicha, Muhammad Rahimxon Abulfayzxonning qiziga uylanish yoʻli bilan oʻz hokimiyatini mustahkamlashga ham harakat qiladi [10:266-269]. Bu borada Mirzo Shams Buxoriy ruhoniylar tashabbusi bilan Muhammad Rahimxon 1756-yilda Abulfayzxonning qizi Yulduz begimga uylanib, xon unvonini olganini keltiradi [4:3]. “Tuhfat al-xoniy”da keltirilgan maʼlumotlarga koʻra, mazkur tadbir shayxulislom Isʼhoqxoʻja va qozikalon Nizomiddin roziligi bilan amalga oshirilgan boʻlib, Muhammad Rahimxon hokimiyatining rasman tan olinishiga olib keladi. Muhammad Rahimxonning Abulfayzxon qiziga uylanib, xonlik taxtini egallashiga izoh bergan Muhammad Vafo Karminagiy asarda Muhammad Rahimxonni “Chingiziylar xonadonining soʻnib borayotgan nurini qaytadan yorituvchi najotkor” sifatida baholaydi [9:238]. Mazkur nikoh tadbiridan soʻng Muhammad Rahimxon oq kigizda koʻtarilib, xonlik taxtiga oʻtqazilgan. P.Ivanov xon koʻtarish marosimida nufuzli oʻzbek qabilalarining vakillaridan tashqari, ruhoniylarning ham qatnashishi Muhammad Rahimxon hokimiyatining ham diniy, ham dunyoviy jihatdan oʻrnatilishida katta ahamiyat kasb etgani va shu sababli mangʻitlar vakili ularga tayanib ish koʻrganini keltiradi [5:103-104].

Muhammad Rahimxonni oq kigizda koʻtarish marosimini Muhammad Vafo Karminagiy “Tuhfat al-xoniy” asarida batafsil tasvirlangan. Avvalo, Muhammad Vafo Karminagiy Muhammad Rahimxonni ashtarxoniylar boshqarib kelayotgan Buxoro xonligi taxtiga munosib ekanini ruhoniylar tomonidan shariat asosida chiqarilgan fatvo bilan izohlagan. Unga koʻra, Muhammad Vafo Karminagiy “Tuhfat al-xoniy”da Muhammad Rahimxonni hukmdorlik uchun yaratgan tomonidan tanlangan banda sifatida talqin qilib, uning Buxoro xonligida hokimiyatni oʻz qoʻliga olishini quyidagicha asoslaydi: “Imomi Aʼzamning mazhabiga koʻra, muftiyning sahih rivoyati shuki, mamlakatga egalik qilishga munosib va podshohlig-u saltanatga loyiq kishi boʻlsa, jahondorlik xutbasi islom minbarida uning nomi bilan ziynatlanishi hamda dirham-u-dinorlar ustida uning podshohligi aks ettirilishi lozim” [9:239]. Bundan koʻrinadiki, Muhammad Vafo Karminagiy Muhammad Rahimxon muvaffaqiyatlari va mavqeining ortib borishi ham xudoning irodasi va marhamatidan ekanini uqtirish maqsadida yuqoridagilarni keltirgan. Shu boisdan Anke fon Kyugelgen oʻz tadqiqotida bunday oʻzgarishlar natijasida hokimiyatga kelgan Turkiston xonlari “Tangrining yerdagi soyasi” sifatida talqin qilinib, mamlakatni boshqarib kelganini tilga oladi [10:56]. “Gulshanul muluk”ga tayanib ish koʻrgan xorijlik tadqiqotchi Muhammad Hakim Porso esa, Muhammad Rahimxonni bu kabi hokimiyatga kelishi Nodirshohning yoʻli va uslubi asosida boʻlganini qayd etadi [6:13].

Muhammad Rahimxonning taxtga oʻtirishi shu davrga oid ayrim manbalar xususan, Muhammad Sharifning “Toj at-tavorix”, Muinning “Zikri teʼdodi podishohoni oʻzbak”, Muhammad Yoqub Buxoriyning “Gulshanul muluk” asarlarida ham qisqacha bayon etilgan. Xususan, Muin oʻzining “Zikri teʼdodi podishohoni oʻzbak” asarida taxtni egallagan mangʻit hukmdorlarining birinchisi sifatida Muhammad Rahimxonni tilga oladi. Bundan tashqari, Muin asarda “mangʻit sultonlarining mumtozi va ulugʻi” sifatida Muhammad Rahimxonni tilga olar ekan, buni u Hisor va Shahrisabzning boʻysundirilgani bilan izohlagan [7:143].

Rahimxon hokimiyatga kelganidan soʻng xon hokimiyatini mustahkamlash borasida qatʼiy chora koʻrib, Buxoro xonligiga qarashli boʻlgan ayrim hududlarga katta yurishlarni amalga oshirdi. “Tuhfat al-xoniy”da keltirilgan maʼlumotlarga koʻra, Rahimxonning hokimiyatni egallaganidan soʻng amalga oshirgan dastlabki yurishi 1756-1757-yillarda ashaddiy va azaliy raqib – Hisor hokimi Muhammad Aminbiy yuzga qarshi boʻlgan. Bu haqda Muhammad Vafo Karminagiy oʻz asarida batafsil xabar beradi. Bu maʼlumotlarga koʻra, Hisor aholisi asosan yuz qabilasining oʻzbeklari hamda muallif baʼzan “Gʻalcha” deb ataydigan tojiklardan iborat boʻlgan. Hisor amalda Buxoroning mulki boʻlsa-da, lekin ichki nizolardan foydalangan Muhammad Aminbiy yuz Abulfayzxon davridan boshlab, Buxoroga qarshi dushmanlik harakatlarini amalga oshirib kelgan. Mazkur jarayon Muhammad Rahimxon davrida ham davom etib, natijada, Hisor Buxoro xonligining eng notinch oʻlkalaridan biri boʻlib kelgan. Xususan, “Tuhfat al-xoniy”da yozilishicha, 1754-yilda Buxoro va Oʻratepa oʻrtasidagi urush vaqtida ham Hisor hukmdori ikkinchi tomonni qoʻllab-quvvatlab, Muhammad Rahimxonga muxolif boʻlgan [9:218-224]. Hisor hokimining bu harakatlari toʻgʻrisida Hakimxontoʻra oʻzining “Muntahab at-tavorix” asarida yuz va mangʻit urugʻi sardorlari Nodirshoh tomonidan oq uylik sifatida Mashhadga joʻnatilib, u yerda bir qancha muddat birga faoliyat olib borgan boʻlsa-da, Muhammad Amin oʻzini doimo mangʻitlar vakili boʻlgan Muhammad Rahimxondan ustun qoʻyib, unga hech boʻyin egmaganini keltiradi [9:24-25].

Oqibatda, Muhammad Rahimxon Hisor hokimi Muhammad Aminga qarshi 1756 va 1757-yillarda ikki marotaba katta harbiy yurish amalga oshirishga majbur boʻladi. Dastlabki yurishda Muhammad Rahimxon boshliq Buxoro qoʻshinlari Boysunni, keyin Denov qalʼasini egallab, Hisorni qoʻlga kiritadi. Muhammad Amin esa Balxga qochib qutuladi. Bosqinchilik jarayonida Rahimxon oʻzbek qabilalarining bir qismini Buxoro va boshqa markaziy shaharlarga koʻchirtirish orqali oʻlkani Buxoroga boʻysundiradi [5:102]. “Tuhfat al-xoniy”da keltirilishicha, ikkinchi yurish Muhammad Rahimxon tomonidan shafqatsizlarcha amalga oshirilgan boʻlib, bu ayniqsa, denovliklar uchun ogʻir kechadi. Bunga sabab sifatida Muhammad Vafo Karminagiy denovliklar oʻz sardori boʻlgan Ismoilxoʻja boshchiligida Muhammad Amin bilan birga harakat qilib, uni qoʻllab-quvvatlaganini keltiradi [9:283]. Natijada, Muhammad Rahimxon Muhammad Amin qoʻlga olinganidan soʻng, uning izdoshlari hamda denovlik isyonchilardan 120 tasini boshini tanasidan judo qiladi.

Bundan tashqari, Muhammad Vafo Karminagiyning qayd etishicha, Hisorni toʻliq boʻysundirish davomida qoʻlga olingan isyonchilarning barchasi Muhammad Rahimxon tomonidan qatl qilinib, boshi tanasidan judo qilingan. Bu esa, u yerda koʻplab bosh suyaklari uyumining vujudga kelishiga olib kelgan [9:283]. Bu haqda P.P.Ivanov Hisor qoʻlga kiritilgandan soʻng Muhammad Rahimxon tomonidan Denov va hisorlik isyonchilarning boshi tanasidan judo qilinishi natijasida “Minori kalla” (boshlar minorasi) vujudga kelganini qayd etadi [5:103]. Urush yakuniga koʻra, Hisor aholisiga amir qoʻshinlari uchun 4 ming askar, 3 ming ot, 500 tuya bilan birga, 20 ming oltin tovon toʻlash majburiyati yuklatilgan. Bu ishlardan koʻzlangan asosiy maqsad, ehtimol, markazdan qochuvchi boshqa kuchlarni ham qoʻrqitishga qaratilgan boʻlib, Muhammad Rahimxonning qattiqqoʻl siyosatini amalda koʻrsatdi. Shu boisdan ham, Muin oʻzining “Zikri teʼdodi podishohoni oʻzbak” asarida “Uning [Muhammad Rahimxon] mangʻit sultonlarining mumtozi va ulugʻi ekanini shu bilan izohlash mumkinki, u Hisor viloyatini boshidan oxirigacha oʻz tasarrufiga kiritdi” [7:143], deb qayd etadi. Shu tariqa Muhammad Rahimxon davriga kelib, Samarqand va Shahrisabz kenagaslari hamda Hisor va Oʻratepa yuzlarining Buxoro xonligiga toʻliq boʻysundirilishi mamlakatda nisbatan siyosiy osoyishtalik muhiti taʼminlanishiga olib keldi.

Xulosa qilib aytganda, Muhammad Rahimxon davriga kelib, Buxoro xonligida markaziy hokimiyat nisbatan mustahkamlandi. Bunda mangʻitlar vakili boʻlgan Muhammad Rahimxonning xizmati katta boʻlgan. Umuman olganda, Muhammad Rahimxonning siyosiy muvaffaqiyatlarida uning Nodirshoh saroyidagi xizmati katta rol oʻynagan. U yerda ilgʻor harbiy texnika, qoʻshin va hukumatni tashkil etish ishlari bilan ham yaxshi tanishgan edi. Natijada, Muhammad Rahimxon barcha oʻzbek qabilalarini oʻziga boʻysundirib, oʻzbek davlatchiligi tarixida mangʻitlar sulolasiga asos soldi. Shuningdek, hukmron sulola hokimiyatini markazlashtirish yoʻlida muhim qadam qoʻyib, qisqa vaqt ichida Turkistonda ulkan hududni birlashtirgan davlat tuzishga muvaffaq boʻldi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии ХVI – ХVIII вв. – Т., 1985.
2. Ахмедов Б.А. Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. – Т.: Фан, 1988.
3. Анке фон Кюгелген. Легитимация Среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (ХVIII – ХIХ вв.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2004.
4. Григорьев В.В. О некоторых событиях в Бухаре, Коканде и Кашгаре. Записки Мирзы-Шемса Бухари. – Казань, 1861.
5. Иванов П.П. Очерки истории по Средней Азии (XVI — середина XIX в.). – Москва: Изд-во Восточной лит., 1958.
6. Mohammad Amir Hakimi Parsa. The imperial legacy of Nader in Transoxiana (Turan) as reflected in early Manghit chronicles. // Journal of the British institute of persian studies.
7. Muin. Zikri teʼdodi podishohoni oʼzbak. Oʻzbekiston tarixi. Xrestomatiya. V jild XVI – XIX asrlar. (Oʻzbekiston tarixi va manbalari). – T.: Oʻzbekiston, 2023.
8. Мирза Абдалазим Сами. Тарихи салатини мангития. Издание текста, предисловие, перевод и примечания. Епифановой Л.М. – Москва, 1962.
9. Муҳаммад Вафои Карминагиӣ. Тӯҳфат ул-хонӣ. Муқаддима, таҳияи матн, нусхабадал, таълиқот ва фехристҳои Жамшед Чўразода ва Нурулло Ғиёсов. – Хўчанд, 2017.
10. Muhammad Hakimxontoʻra. Muntahab at-tavorix. Fors-tojik tilidan tarjimon, muqaddima, izohlar muallifi Shodmon Vohidov. – T.: Yangi asr avlodi, 2010.

Aʼzamjon MAMADJANOV,
Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti tayanch doktoranti