Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Oʻrta asrlarda (IX-XII) yurtimiz zaminidan yetishib chiqqan ulugʻ allomalar oʻz kashfiyot va taʼlimotlari bilan jumlai jahonni lol qoldirgan. Shunday buyuk bobokalonlarimizdan biri – islom olamida ahli sunna val jamoa aqidasi keng yoyilishiga sababchi boʻlgan vatandoshimiz Imom Moturidiydir. Uning hayot davri hanafiylik Xuroson va Movarounnahrda keng tarqalgan hijriy II/VIII asrlarga toʻgʻri keladi.
Hanafiy ulamolar Abu Mansur Moturidiyni oʻzining aqidadagi imomi deb hisoblaydi. Bu oʻrinda shuni alohida taʼkidlab oʻtish lozimki, Imom Moturidiy alohida bir mazhabga asos solgan emas. Balki Abu Hanifaning mazhabiga tayanib, aqoid ilmiga oid fatvo va taʼlimotini yoygan. Ayrim manbalarda “Moturidiy mazhabi” yo “Moturidiylar” degan atamalar uchrab tursa-da, buni alohida bir mazhab deb tushunmaslik kerak. Ularni Abu Hanifaning usuli din sohasidagi taʼlimotini Imom Moturidiydan oʻrgangan va shunga amal qilgan hanafiylar sifatida qabul qilish toʻgʻri boʻladi.
Moturidiy taʼlimoti karromiylar, rofiziylar va moʻtaziliylarni hanafiy yoʻnalishi asosida tanqid qiladi va ularning qarashlari asossiz ekanini isbotlab beradi. Voqelik va Alloh sifatlarining mohiyati borasidagi masalalarda bir qancha qarashlarni bayon qiladi.
Jumladan, hozirgi kunda koʻp tortishuvlarga sabab boʻlayotgan imon masalasida ham mazkur firqalar bilan hanafiy mazhabiga asoslangan Imom Moturidiy taʼlimoti oʻrtasida farq bor. Hadis ahli aytadi: “Imon – bu til bilan iqror boʻlib, qalb bilan tasdiqlash va ruknlarga amal qilishdir”. Karromiylar: “Imon – yolgʻiz iqrorning oʻzi”, deydi. Qadariylardan boʻlgan Jahm ibn Safvon: “Imon – bu bilishdan iboratdir”, deb taʼrif bergan. Bizning muhaqqiq ulamolarimiz esa bunday deydi: “Imonning maʼnosi tasdiq etish, ishonishdir. Paygʻambarimiz Muhammad alayhissalomga Alloh taolo nozil hamma narsani dil bilan tasdiqlab, ularga til bilan iqror boʻlish “imon” deyiladi. Imon bunday izhor qilinadi: “Ashhadu allaa ilaaha illallohu va ashhadu anna Muhammadan abduhu va Rosuvluh” (yaʼni “Guvohlik beramanki, Allohdan oʻzga iloh yoʻq va guvohlik beramanki, Muhammad alayhissalom Uning bandasi va Rasulidir”).
Ushbu masala boʻyicha Abu Hanifa rahmatullohi alayh “Al-Olim val mutaallim” (“Ustoz va shogird”) kitobida shogirdi Abu Muqotilga bunday degan: “Imon – tasdiqlash, bilish, kuchli ishonch, iqror boʻlish va boʻysunishdan iborat. Tasdiqlash bobida insonlar uch darajada boʻladi. Baʼzilar qalbi va tili bilan Allohni va Uning huzuridan kelgan narsalarni tasdiqlaydi, baʼzilar tili bilan tasdiqlab, qalbi bilan inkor qiladi, ayrimlari qalbi bilan tasdiqlab, tili bilan inkor etadi”.
Demak, Alloh huzurida va insonlar oldida haqiqiy moʻmin qalbi va tili bilan Allohni va Uning huzuridan kelgan narsalarni tasdiqlagan kishidir. Tili bilan tasdiqlab, qalbida inkor qilgan kishi Alloh huzurida kofir, odamlar nazdida musulmon boʻladi. Chunki odamlar uning qalbida nima borligini bilmaydi. Aslida munofiq boʻlsa ham shahodat kalimasini aytgani uchun uni moʻmin deyish lozim boʻladi. Zero, insonlar oʻzgalar qalbidagi narsani bilishga majbur emas.
Qalbi bilan tasdiqlab, tili bilan inkor qilgan kishi Alloh taolo huzurida moʻmin, odamlar oldida kofir hisoblanadi. Yaʼni, Alloh taologa imon keltirgan holida, sharoit taqozosi bilan tilidan kufr soʻz chiqadi. Odamlar uni kofirga chiqaradi. Holbuki, u Alloh taolo huzurida moʻmindir.
Abu Hanifaning nazdida yolgʻiz til bilan iqror boʻlish yo faqat qalb bilan tasdiqlashning oʻzi imon hisoblanmaydi. U “Al-Vasiyya” kitobida aytadi: “Imon – qalb bilan tasdiqlash va til bilan iqror boʻlishdir. Faqat til bilan iqror boʻlish imon emas. Chunki imon hisoblanganda, munofiqlarning barchasi moʻmin boʻlar edi. Shuningdek, yolgʻiz tasdiqning oʻzi ham imon emas. Chunki imon hisoblanganda, ahli kitoblarning barchasi moʻmin boʻlar edi”.
Haq taolo munofiqlar haqida aytadi: “Alloh u munofiqlarning shak-shubhasiz yolgʻonchi ekanliklariga ham guvohlik berur”[1]. Yaʼni, munofiqlar Muhammad alayhissalomning haq paygʻambar ekanlariga chin dildan imon keltirgani yoʻq, faqat tildagina guvohlik bergan, demak, bu yolgʻon guvohlikdir.
Alloh taolo ahli kitoblar haqida aytadi: “Biz kitob ato etgan kimsalar (yaʼni, yahudiy va nasroniylar) uni (Muhammad alayhissalomni) oʻz farzandlarini tanigan kabi taniydilar. Oʻzlariga ziyon qilgan kimsalargina imon keltirmaydilar”[2]. Yaʼni, ahli kitoblar Alloh va Uning Rasulini shunchaki taniganidan foyda yoʻq. Chunki ular Muhammad sollallohu alayhi vasallam butun insoniyatga paygʻambar boʻlib kelganlariga iqror boʻlmagan. Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam arablarga xos qilib yuborilganlar, degan gumonga borgan.
Shu bois ulamolarimiz: “Imon qalb bilan tasdiqlash va til bilan iqror boʻlishdir”, degan fikrni olgʻa surdi. Albatta, sharʼiy hukmlarni ijro qilish uchun kishi tili bilan musulmonligini eʼtirof etishi shart. Qalb bilan tasdiqlash botiniy ishdir. Dildagi imon uchun bir alomat-belgi zarur, odamlar shunga qarab xulosa chiqaradi – amaliga qaraydi. Shu bois qalbi bilan tasdiqlab, tili bilan iqror boʻlmaganlar Alloh taoloning nazdida moʻmindir, garchi, dunyodagi sharʼiy hukmlarda moʻmin boʻlib koʻrinmasa ham. Lekin tili bilan eʼtirof etib, qalbi bilan tasdiqlamaganlar munofiq darajasida boʻladi.
Demak, moturidiya taʼlimotiga koʻra, imon qalb tasdigʻi va til iqroridir. U ziyoda yoki noqis boʻlmaydi. Imonning oʻzi kamaymaydi, bandaning xatti-harakatiga qarab nuri kamayib yo koʻpayib turishi mumkin.
Bugungi avlod ulamolari shu aqidada sobit turib, yoshlarni hanafiylik mazhabi va moturidiylik taʼlimoti asosida Qurʼon va sunnatga mos ravishda tarbiyalashi, yot oqimlarga bir necha asrlar muqaddam yuzaga kelgan taʼlimot vositasida raddiyalar berishi zarurdir.
