SAMARQAND MAʼRIFATPARVARLARINING TURKISTON MILLIY MATBUOTINI SHAKLLANISHIDAGI OʻRNI

Jadidlar davriy matbuotga targʻibot va tashviqotning muhim vositasi sifatida qaragan. Ularning fikricha, milliy matbuot Markaziy Osiyoning hayotiy muammolarini hal etishning bosh vositasiga aylanishi mumkin edi. Umuman Turkiston jadidlarining asosiy xizmatlaridan biri aynan XX asr boshlarida mintaqada musulmon va milliy mustaqil matbuotga asos solganidir.

Mintaqada mavjud gazeta va jurnallar tashkilotchilari, mualliflari, oʻquvchilari, targʻibotchilari va tarqatuvchilari jadidlarning oʻzi boʻlgan. Ular tashqi dunyoga ochiq boʻlish kerakligini tushundi va imkon boʻlishi bilan qisqa muddatli boʻlsa-da, oʻz matbuotini yaratdi. Shubhasiz, bu borada Samarqand maʼrifatparvarlarining xizmati beqiyos boʻlgan.

Jadidlarning ilk nashrlari qatoriga 1907-yil 21-avgustda samarqandlik Mahmudxoʻja Behbudiy yordami bilan rus hokimiyati koʻmagida chiqarilgan “Tujjor” (Savdogar) gazetasini keltirish mumkin [1:108]. Uning asoschisi toshkentlik badavlat savdogar va yirik tadbirkor Saidkarim Saidazimboy (Mir Said Azimboyev) boʻlib, u bir paytlar Rossiya hukumati oldidagi xizmatlari uchun hatto Toshkentning umrbod faxriy fuqarosi unvoniga sazovor boʻlgan. Gazeta muharriri toshkentlik Mullo Hoshim boʻlgan. Ushbu gazeta mahalliy tilda haftada 2-3 marta chiqadigan milliy, siyosiy va kundalik gazeta edi.

Jadidlarning “Tujjor” gazetasi asosan mahalliy savdogar va tadbirkorlar uchun moʻljallangan edi. Uning asosiy yoʻnalishi tijorat aloqalari va savdo korxonalarini rivojlantirishga koʻmaklashish edi. Gazetaning deyarli barcha sonlari Saidkarim Saidazimboy va uning savdo raqobatchisi Orifxoʻjaboy oʻrtasidagi munosabatlarni oydinlashtirishga bagʻishlangan edi. Gazetaning siyosiy yoʻnalishi esa “Taraqqiy” va “Xurshed”dan ham moʻʼtadilroq boʻlgan. “Tujjor”da bu gazetalar ijtimoiy tizimni isloh qilish talablari uchun ayblangan.

“Tujjor” gazetasining birinchi soni bosh muharriri ruknida Saidkarim Saidazimboy haqli ravishda “zamonaviy dunyoni matbuotsiz tasavvur etib boʻlmaydi. Aynan matbuot mashhur insonlar hayotidan ijobiy misollar haqida hikoya qiladi. Ammo matbuot gunoh va yaxshilik oʻrtasidagi farqni oʻrgatish uchun yaratilgan” deb yozadi [1:95].

“Tujjor” gazetasida rus kadetlari fikri keltirilib, unda konstitutsiyaviy monarxiya jadidlar uchun eng maqbul siyosiy tuzum deb hisoblangan. 1907-yil 21-dekabrda gazetada quyidagilar yozilgan edi: “Biz kursantlarning qonun loyihalariga qoʻshilishimiz kerak, chunki kadetlar dasturi bizning hayotimiz uchun eng mos va biz uchun juda foydali” [23:752]. Gazetaning faqat 36 ta soni nashr etilgan va u 1908-yilda yopiladi.

1913-1915-yillarda Turkiston oʻlkasida jadid jurnalistikasi tarixida yangi toʻlqin yuz berdi. Bu davrning eng katta voqeasi “Samarqand” gazetasining nashr etilishi boʻlib, uning birinchi soni 1913-yil aprel oyida chiqqan. “Samarqand” gazetasi oʻz muharriri Mahmudxoʻja Behbudiy hisobidan haftada 2 marta 500 tirajda chiqarilgan [1:97].

Dastlab gazetaning hajmi ikki, 7-sondan keyin toʻrt sahifadan chiqa boshladi. “Samarqand”da ham tojik, ham oʻzbek tillarida maqolalar chop etilgan. Unda Said Rizo Alizoda, Xoji Muin, Faxriddin Roji, Nurmuhammadbek, Nusratullo-Mullo, Mullo Ibrohim Said Kamol, Mirzo Qora kabi jadid maʼrifatparvarlari va boshqa qator jurnalistlar oʻz maqolalarini nashr eʼlon qilgan. Gazeta sahifalarida jadid shoirlari sheʼrlari ham eʼlon qilingan [15:12]. Masalan, gazetaning 1913-yil 20-avgust sonida maorifning ashaddiy targʻibotchisi Toshxoʻja Asiriyning yangi usul maktablari haqidagi sheʼri eʼlon qilingan.

Mahmudxoʻja Behbudiy “Bizning dasturimiz” nomli maqolasida bunday yozadi: “Nashrimizning maqsadi – Turkiston musulmonlari orasida umumiy Yevropa va xususan, rus madaniyatiga qiziqish uygʻotishdir. Turkiston ularni ishontirish uchun bir tomondan, rus madaniyati, fuqaroligi va qonunlari biz musulmonlar uchun foydalidir, bundan tashqari, na Qurʼon, na shariat bunga qarshidir [1:99].

Jadid matbuotida taʼlim-tarbiya muammolari eng ustuvor mavzu boʻlib kelgan. Qolaversa, maorif masalalari “Samarqand” gazetasida juda qiziqarli tarzda muhokama qilinadi. Mahmudxoʻja Behbudiy oʻzining mashhur “Taʼtil” maqolasida rus, arman va yahudiylarning farzandlari qoʻlida papka bilan maktabga borishi, hattoki, taʼtilga chiqishini taʼkidlab, musulmon bolalari “yil boʻyi dam oladi” deydi. Muallif bu holat oqibatlarini ochib berar ekan, “turkistonliklar ilgʻor xalqlardan kuch jihatdan emas, balki bilim jihatdan yigirma besh yil orqada qolib ketgan, turkistonliklarning butun xoʻjaligi, savdo va hunarmandchiligi ham orqada qolgan” deb yozadi [7:299]. Mahmudxoʻja Behbudiy bunday holatning asosiy sababini xalq taʼlimi sohasidagi ahvol deb bilgan.

Jadid matbuotida turli madaniy loyihalarni amalga oshirishda tadbirkorlar ishtiroki alohida yoritila boshlanadi. “Samarqand” gazetasining 1913- yil 2-avgustdagi 23-sonida kinoteatr sotib olib, kino tomosha qilish uchun zal ochgan savdogar Mullo Umar Abdugʻafforning saʼy-harakati olqishlanadi. Gazetaning yana bir sonida esa: Usmonjon Afandi Muljamiy “Atfol” nomli jadid maktabiga globus va besh qitʼa xaritasini sovgʻa qilgani, shu munosabat bilan tahririyat unga minnatdorchilik bildirib, shunday insonlar koʻpaysin degan tilak bildirgan [1:100].

Homiylarni ragʻbatlantirish maqsadida gazetada tez-tez ularning taqlid qilishga arziydigan jihatlari eʼlon qilib boriladi. Shunday qilib, gazetada “Ulkan sovgʻa” maqolasida Armanistonda bir boy savdogar oʻlimidan keyin 100 ming rubl miqdorida katta mablagʻni taʼlim ehtiyojlari uchun qoldirgani haqida xabar chop etiladi. “Xasaniya madrasasi” nomli boshqa maqolada muallif Qozon shahrida joylashgan ushbu taʼlim dargohi haqida diqqatga sazovor tafsilotlarni maʼlum qilibgina qolmay, “Mahalliy boylar Turkistonda ham shunga oʻxshash taʼlim muassasasini hali moliyalashtirmagan”, deb shikoyat qiladi. Armanistonda esa “Dorul muallimin” oʻzining 25 yilligiga 17 364 rubl sovgʻa oldi..» deb maʼlumot beradi [7:303].

Jamiyatdagi odob-axloq muammolari ham “Samarqand” nashri xodimlari eʼtiboridan chetda qolmadi. Jumladan, gazetada Konibodom qozisi qimorxonani axloqsiz turmush tarzini keltirib chiqarayotgani uchun yopishni talab qilgani, odamlarning masjid yonida pivoxona ochilishiga ham keskin qarshi chiqqani haqida maʼlumot beriladi. Qayd etilishicha, “yevropaliklar yoki ruslar pivoxonaga tashrif buyursa mayli, agar u musulmon boʻlsa, bu uyatdir va uni toʻxtatish kerak” [7:401].

“Samarqand” gazetasi tez orada Turkiston jadidlarining maʼnaviy chirogʻiga aylangan boʻlsa-da, 1913-yil sentyabr oʻrtalarida 45-sonidan soʻng moliyaviy muammolar sababli uni nashr etish toʻxtatiladi. “Samarqand”ning iqtisodiy qiyinchiliklarini uning muharriri va mualliflari achchiq va kinoya bilan aholining maktab va gazeta islohotiga, umuman, taraqqiyotga qarshiligi, shuning uchun ham boshqa islohot qanday boʻlishini bilishdan manfaatdor emasligi bilan izohladi.

Oʻrta Osiyoda mahalliy jadidlarning “Oyina” jurnali sezilarli darajada mashhur boʻlib, Samarqandda B.Gʻazarov va K.Sliyanovlar bosmaxonasida litografik usulda nashr qilingan. U 1913-yil 20-avgustdan 1915-yil 15-iyungacha Mahmudxoʻja Behbudiy muharrirligida 400-600 nusxada chop etilgan. Jurnal haftada bir marta nashr qilinib, har bir sonining hajmi 24 sahifadan iborat boʻlgan. Oxirgi oʻn sonining har biri 32 sahifadan nashr etilgan. “Oyina” jurnalining 68 ta soni jami 1720 sahifadan iborat boʻlgan [8:87-88]. “Oyina” jurnalini chiqarish masʼuliyati M.Behbudiydan tashqari asosan samarqandlik jadidlar Said Rizo Alizoda, Xoji Muin va Faxriddin Rojiy zimmasida boʻlgan. Mahmudxoʻja Behbudiy xorijiy mamlakatlarga qilgan safari tufayli uning yoʻqligida jurnal muharriri vazifasini vaqtincha Said Rizo Alizoda bajargan. Jurnal Turkiston va Buxorodan tashqari Kavkaz, Eron, Afgʻoniston, Hindiston va Turkiyada ham tarqalgan.

“Oyina” jurnalining koʻrinishi diqqatga sazovor boʻlib, u qulay formatda va oson oʻqiladigan shriftda nashr etilgan. Jurnal muqovasi toʻrt tilda arab grafikasi va kirill alifbosining uygʻunligida sarlavha bilan bezatilgan: forscha “Oyina”, turkiy tilda “Koʻzgu”, arabchada “Mirʼot” va ruscha “Zerkalo” [3:32]. Oxirgi sahifalari rus tilidagi reklama va maʼlumotlar uchun ajratilgan. Fotosuratlarda asosan Samarqand meʼmoriy yodgorliklari va jurnal muharriri Mahmudxoʻja Behbudiyning sayohat toʻxtash joylari aks etgan.

Shoir va pedagog Faxriddin Rojiy jurnalning birinchi sonida “Oyina pokmi?” maqolasi bilan (Oyina nima?) jurnal nomini tanlanishini tushuntiradi: “Oyina bu sizning tashqi koʻrinishingizni aks ettiradi va yuzingizda kasallik belgilari paydo boʻlganini koʻrib, siz davolanishni boshlaysiz. Odamlar bir-biriga koʻzgu boʻlib, jamiyatga bu haqda haqiqatni aytadilar. Qudratli Xudo faqat insonga koʻzgu yaratish qobiliyatini bergan” [4:328]. “Oyina” jurnali qariyb uch yil davomida Oʻrta Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotining koʻzgusiga aylanib, bir vaqtning oʻzida har bir sonida yer yuzidagi turli voqea-hodisalar haqida maʼlumot bergan.

Turkiston jadid matbuoti rivojlanishida Mahmudxoʻja Behbudiy, Faxriddin Rojiy, Hoji Muin, Said Rizo Alizoda va jadid harakatining boshqa arboblari ham faol hamkorlik qilgan. Saidahmadi Vasli, Siddiqi Ajziy, Muhammad Nurmuhammadzoda Xatoy, samarqandlik Nushervon Yovushev, Abdulla Qodiriy, toshkentlik Toʻlagan Xoʻjamyorov, andijonlik Abdulhamid Choʻlpon, Abdurauf Fitrat, Abdusalom Azimiy, Mullo Zafar maxdum Xoʻqandiy, Akobir Mansuriy, Muhammad Said Dogʻistoniy va qoʻqonlik Mirzo Hamdam Mirzoxomidzoda, Mirzo Siroj Hakim, Zuhriddin Fatxittinzoda, Abdurahmon maxdum Muftizoda, Sadriddin Ayniy, Asadi Buxoriy, buxorolik Mir Sarvar, Niyoz Rajabzoda, namanganlik Xolmuhammad Oxun, kattaqoʻrgʻonlik Badriddin Sharif, xoʻjandlik Said Boboxon Ahroriy va boshqalar shular jumlasidandir. Ularning asarlari nashrlarning asosiy ruhini aks ettirgan. Koʻplab maqolalarni jadidlar oʻz taxallusi bilan nashr qilgan. Sadriddin Ayniy “Sod. Ayn.”, Said Rizo Alizoda “Sin. Ayn.”, Nushervon Yovushev “Nun. Yo.”, Faxriddin Rojiy “Fe. Re.”, Mirzo Siroj Hakim “Mim. Sin.”, Hoji Muin Shukrullo “Xe.Mim.” [3:87] va boshqalar shular jumlasidandir.

Dastlab musulmon diniy taʼlimining eski tizimini isloh qilish, yangi uslubdagi maktablar yaratishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan jadidlar “Oyina” jurnaliga muhim targʻibot va tashviqot vositasi sifatida katta umid bogʻlagan. Jurnal muharriri va koʻplab maqola mualliflari Ismoilbey Gasprinskiy va uning “Tarjimon” jurnalining gʻoyaviy taʼsirida boʻlgan. “Oyina” sahifalarida berilgan I.Gasprinskiy vafotiga bagʻishlangan maqola, sheʼr va fotosuratlar hozirgi kunda jadidlar gʻoyaviy qarashlari haqida tasavvur hosil qilishimizga yordam beradi.

Jurnal maqolalarida mualliflar insonparvarlik jamiyati asosini faqat taʼlim sohasidagi chuqur islohotlarda deb koʻrsatadi. Shunday qilib, Zuhriddin Fathiddinzodaning “Oyina” jurnalidagi “Ilm va taraqqiy”, “Muxovarai mullo va tarafdori taraqqiy” [9:13] kabi maqolalari Buxoroda maktab islohoti masalalariga bagʻishlangan boʻlib, muallif aholini taʼlim islohotini talab qilishga chaqiradi. Buxorolik maʼrifatparvarlar Mullo Abdurahmon Maxdum, Ismoil Sadriy, Qori Abdulvosit va boshqalarning maktab islohoti va taʼlimi haqidagi maqolalari ham xuddi shunday mazmunda yozilgan.

“Oyina” sahifalarida ilm-fan va madaniyat masalalariga doimiy eʼtibor qaratilgan. Ularda Zarafshon va Fargʻona vodiylari aholisi urf-odatlari va turmush tarziga oid qimmatli maʼlumotlar, arxeologik tadqiqot natijalari, oʻsimlik va hayvonot dunyosi, Turkiston geografiyasi haqidagi maqolalar eʼlon qilingan. Shunday qilib, 1913-yilda “Oyina” jurnalining sakkizta sonida rus arxeologi Vasiliy Vyatkinning “Ulugʻbek rasadxonasi” [10:132] nomli ilmiy maqolasi nashr qilingan. Tadqiqotda Turkiston oʻlkasi tarixini oʻrganishga katta hissa qoʻshgan ilmiy izlanishlar natijalari haqida maʼlumot berilgan.

Jadid teatrlarining faoliyati ham “Oyina” jurnalining eʼtiboridan chetda qolmadi. Jadid davriy nashrlarida koʻpincha milliy teatr va xalq tomoshalari haqida xabar berilgan. Jadidlar maktablarni va jamiyat hayotini oʻzgartirish, dunyoviy madaniyat yutuqlarini egallashga harakat qilish uchun kurashda koʻp jihatdan sahna sanʼatiga tayangan. Shuning uchun “Oyina” sahifalarida teatr va kino mavzusi fundamental nashr va premyeralar haqidagi xabarlar, oʻquvchilar xatiga javob, taqriz hamda sheʼrlar koʻrinishida berilgan. “Oyina” jurnali sahifalarida teatrning shakllanish tarixi, uning Oʻrta Osiyo xalqlari madaniy hayotida tutgan oʻrni haqidagi maʼlumotlar berib borilgan [11:8].

Jurnal bosh muharriri, muallifi, tashkilotchisi va homiysi Mahmudxoʻja Behbudiy yangi asrda ilm-fan, madaniyat tarixi, tafakkur rivoji haqida hech boʻlmaganda boshlangʻich tushunchalar berish maqsadida oʻzining “Tarixi ixtiroi bashar” (Insoniyatning kelib chiqishi tarixi), “Tarix va jugʻrofiya” (Tarix va geografiya), “Jugʻrofiya pokmi?”, “Hifzi sihati oila” (Oila salomatligi), “Oftob” (Quyosh) va boshqa maqolalarini nashr etadi [12:217]. Shunday qilib, “Oyina” jurnalining 27 va 28-sonlarida chop etilgan “Tarix va geografiya” maqolasida bu mavzularni bidʼat va gunoh sanaganlarga murojaat qiladi. Muallif bu ilmlarning zamonaviy sharoitda zarurligini isbotlab, ushbu fanlar jadidlarning yangi usul maktabi kashfiyoti emasligi, balki jamiyat hayotida azaldan mavjud ekanini taʼkidlaydi. Bu maqolada Mahmudxoʻja Behbudiyning tarixga munosabati ifodalangan. U bu haqda bunday deb yozgan edi: “Xalq, mamlakat va islom tarixini bilmay turib, musulmonlarning na davlat arbobi, na islom xizmatchisi va na olim boʻlishi mumkin emas. Tarix hamma narsani tushuntirib beradi: davlatlarning yuksalishi va qulashi sabablari, xalq eʼtiqodi ahvoli, islom dinining tanazzulga uchrashi, islom asoslarining buzilishi. Komil va adolatli boʻlish uchun tarixni bilish kerak, hech qanday bilim tarixni bilmasdan mukammal boʻlmaydi. Podshoh, vazir, davlat amaldorlari va siyosiy arboblar tarix bilimiga muhtojdirlar” [3:17].

Mahmudxoʻja Behbudiy afsus bilan yozgan edi: “Oʻlka tarixi boʻyicha haligacha foydalanish uchun yetarli darajada qulay boʻlgan tartibli asar yoʻq. Turk, fors va arab tillarida koʻplab kitoblar yozilgan boʻlib, ruslar va boshqa yevropaliklar ulardan foydalangan va hozir ham foydalanmoqda. Ammo aholi bu kitoblardan koʻra ertak, rivoyat, urf-odat va ishqiy gʻazallarni afzal koʻrishini inobatga olsak, nashriyotlar moddiy manfaat koʻrish maqsadida asosan ana shunday kitoblarni chop etadilar. Tarixni unutish gunohi ulardadir. Tarixni afsonalar asosida yozish jinoyatdir” [2:110].

“Oyina” jurnalida islom va Qurʼon tarixiga alohida eʼtibor berilgan. Bu oʻziga xos materiallarni sinovdan oʻtkazish edi. Keyinchalik ularning asosiy qismi alohida kitob holida nashr etilgan boʻlib, hozir ham ilmiy qimmatga ega, ayniqsa Abdurauf Fitrat va Mahmudxoʻja Behbudiy maqolalari ahamiyatlidir [21:110]. Jurnalning Markaziy Osiyo aholisining diniy hayotiga oid nashrlaridagi koʻp joyni musulmonlar uchun muqaddas joylarga ziyorat qilish, haj qoidalari va yoʻllari, uni amalga oshirish muammolari va boshqa shunga oʻxshash maʼlumotlar egallagan. Bu materiallar asosan informatsion xususiyatga ega boʻlgan. Shu bilan birga, “Oyina” nafaqat islom dini va musulmonlar hayotiga oid maʼlumotlar bilan cheklanib qolmay, balki boshqa din vakillari haqida ham maʼlumot bergan. Masalan, mintaqada ilk cherkovlarning tashkil etilishi va ularning muammolari, turli nasroniy sektalarining mavjudligi va ularning turmush tarzi, yahudiylarning diniy hayoti haqida maʼlumotlar muntazam nashr etilgan [7:402].

Oʻrta Osiyo jadidlari uchun mintaqa musulmonlari yagona millat hisoblansa-da, lekin xalq nomi ularning tili bilan belgilanmagan. Jadidlar harakatining koʻzga koʻringan namoyandasi Said Rizo Alizoda “Har bir xalq oʻz tili bilan faxrlanadi” nomli maqolasida shunday yozadi: “Ilgʻor xalqlar til muammosini oʻzining ustuvor vazifalari qatoriga qoʻyadi. Ular oʻz ona tilidan oʻzlashtirilgan soʻzlarni topib, shu darajada tuzatadilarki, bu soʻzlar oʻrniga oʻz ona tilidan ikki-uch yangi soʻz topadilar. Bu adabiyot va millat taraqqiyotining koʻrsatkichidir. Darhaqiqat, oʻz tilini qarz olishdan, begona soʻzlardan saqlaganlar millati, dini va urf-odatlarini saqlaydi. Biroq bilimsizligimiz va savodsizligimiz tufayli bu muhim muammoni tushunmayapmiz. Bizning muhitimizda taqlid belgisi sifatida rus va fransuz soʻzlari qoʻllanadi…” [14:20].

Jadidlar matbuoti sahifalarida qoralangan jamiyatning yana bir ijtimoiy illati toʻy va boshqa tadbirlarga ortiqcha sarf-xarajat qilish edi [8:87-88]. Bu muammo “Oyina” jurnali sahifalarida koʻproq muhokama qilinib, tanqid qilingan. Jadidlar toʻy va boshqa maʼrakalarga nomutanosib xarajatlar aholining maʼrifatsizligi oqibati ekanini, bu odatning xalqqa zararli ekanini taʼkidladi. Bunday odatlar Qurʼon va hadis qoidalariga toʻgʻri kelmaydi. Jadidlar fikricha, toʻy-maʼrakalarga ajratilgan mablagʻ yoshlar tarbiyasiga sarflanishi kerak edi. Mintaqa musulmonlari shariat qonunlari asosida yashagan, degan fikrga qaramay, oʻrganilayotgan davrda ularning hayotida bu qonunlarga toʻgʻri kelmaydigan hodisa – mastlik paydo boʻldi. Andijonlik Mullo Mirzo Qosim “Andijonda mastlik” nomli maqolasida oʻz kuzatishlariga asoslanib, mastlikning zarari va uning jismoniy, ruhiy salomatlikka va kelajak avlod salomatligiga, shuningdek, xalqimizga salbiy taʼsiri haqida yozgan.

Jurnalning “Eʼlonlar” boʻlimida har bir sonda M.A.Zaydelning gʻisht zavodi reklama qilingan [5:142]. Bu zavod Samarqandda qurilish ishlari uchun sifatli pishirilgan gʻishtni arzon narxda ishlab chiqargan.

“Oyina” jurnali qisqa fursatda oʻz oʻquvchilarini topa oldi va ularning hurmatini qozondi. Oʻquvchilarning “Buxorodan maktub”, “Xoʻjanddan maktub”, “Andijondan maktub” sarlavhalari ostidagi xatlari muntazam chop etilib, unda mushtariylar jurnal va undagi maqolalarga oʻz munosabatini bildirgan. Hindistonda Dorul ulumi Devband madrasasida tahsil olgan talaba Abdulhakim Buxoriy maktubi ham shundan dalolat beradi. Jurnal yuborgani uchun “Oyina” muharririga minnatdorchilik bildiradi va undan iltimos qiladi: “Buxorolik va uning atrofidagi turkiy tilni bilmaydigan talabalarga vatandan fors tilidagi maʼlumotlar zarur” [4:328].

1915-yil iyun oyi oʻrtalarida “Oyina” jurnali oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Uning muharriri va noshiri Mahmudxoʻja Behbudiy Gʻ.Andreyev bilan suhbatda shunday eʼtirof etadi: “Oʻtgan yili obunachilar soni 300 nafar boʻlsa, nashrning ikkinchi yili boshiga kelib atigi 200 nafar obunachi qolgan edi, shunda ham eng koʻpini fargʻonaliklar tashkil etadi (obunachilar 100 dan ortiq). Bizning Samarqand viloyatida 50 ga yaqin obunachimiz bor, xolos. Shunday qilib, avvaliga faqat yoʻqotishlarga chidashga toʻgʻri keldi” [3:34]. “Oyina” muharrirlari oʻz oʻquvchilarini bundan ham avvalroq, 1914-yil sentyabr oyida jurnal moliyaviy qiyinchilik va obunachilar soni qisqarishi tufayli yopilayotgani haqida ogohlantirgan edi.

Samarqandlik jadidlar tomonidan 1917-yil 16-apreldan “Hurriyat” gazetasi chiqarila boshlandi. Boshida uning muharriri Mardonqul Shohmuhammadzoda boʻlgan. Undan keyin 2 oycha Akobir Shohmansur oʻgʻli mudir boʻlib ishlaydi. Jurnalning 27-sonidan eʼtiboran Abdurauf Fitrat bosh muharrir sifatida belgilanadi. Tahrir hayʼatida Hoji Muin bilan Sayid Rizo Alizoda ishlagan. Gazeta besh yuz — ming dona orasida bosilib turadi. Samarqand jadidlari tomonidan tashkil etilgan “Zarafshon” shirkati kitobxonasining koʻproq sarmoyasi shu gazetaga sarf qilinadi. Oxirida gazeta moddiy jihatdan qiyinchilik koʻpaygani uchun uning noshirligini Muhammadqul Oʻrinboy oʻgʻli bajarib turadi. Gazeta faoliyati bir yildan ortiqroq davom etib, 1918-yilda 87-soni chiqib toʻxtatiladi [22:23]. Bu gazetada maʼrifatparvarlardan Behbudiy, Siddiqiy, Halimiy, Muhammadiy, Hoʻqandboy, Mulla Ibrohim va Rojiy oʻz maqolalarini muntazam nashr etib turgan.

Sayid Rizo Alizoda 1919-yildan Samarqandda “Shuʼlai inqilob” oynomasini nashr eta boshlagan [13:29]. Alloma oʻsha davr dolzarb muammolarini yoritib bergan maqolalari, hikoyalar, sheʼriy asarlar va tarjimonlik faoliyati bilan mashhur boʻldi. Buyuk jadid Sayid Rizo Alizoda mahalliy va xorijiy jurnal hamda gazetalarda ona yurti taqdiri haqida koʻplab maqola yozgan. “Shuʼlai inqilob” jurnalining 1919-yil 4-sonida Vatan istiqboli yoʻlida qurbon boʻlish, uni himoya qilish uchun kurashishni muqaddas, deb bunday yozadi: “Shu yerning ob-havosidan bahramand boʻlib, kamol topsang-u, uning sharafini himoya qilmasang, oyoq osti boʻlishiga, qadrsizlanishiga yoʻl qoʻysang, nobakor ajnabiy oʻz vatani shon-shavkati uchun ota-bobolaring kindik qoni toʻkilgan yeringni vahshiylarcha toptab, qonini simirsa va uni oʻzining axlatxonasiga aylantirsa-yu, sen hissizlarcha qarab tursang yoki undan qochsang, oʻzing uning haqoratlanishiga koʻmaklashsang, unda sen bu vatanning nomusli va sodiq farzandi emassan!” [14:20].

Alloma maqolalarida vatanga mehrsiz kishilarni pastkash-razil, hayvondan ham tuban, deb shunday yozadi. “Biz vatanimizni loaqal shuursiz hayvonlarcha sevmaymizmi? Axir, ularning uyiga begona bir hayvon kirmoqchi boʻlsa, uni yoʻqotish uchun ular tishlari va oyoqlari, panjalari va shoxlari bilan hujum qilmaydimi? Yoki xonadonlariga oʻgʻri va talonchilar hujum qilganda, ularni yoʻqotish uchun oʻsha dargoh egasi kurashmaydimi? Nahotki bizning oʻsha xonadon egasichalik vatanparvarlik gʻayratimiz boʻlmasa?” [6:22] Shubhasiz, Alizodaning bunday fikrlari xalqimizning milliy gʻurur va vatanparvarlik tuygʻularini oshirishga xizmat qiladi.

Sayid Rizo Alizoda oʻz chiqishlarida erk, hurriyat, tinchlik, ijtimoiy hayot, maʼnaviyat, maʼrifat, adolat, insonparvarlik, doʻstlik, hamkorlik, til, adabiyot, sanʼat va hushyorlikka daʼvat etgan. 1922-yil 27-oktyabrda “Zarafshon” viloyat gazetasi yana qayta tiklanib, faoliyat koʻrsata boshlaydi. Gazetaga Sayid Rizo Alizoda boʻlim boshligʻi va badiiy tarjimon qilib tayinlanadi. Alizoda gazetada Tarjimon imzosi bilan juda koʻp maqolalar, felʼyeton va ocherklar eʼlon qiladi. Jumladan, 1923-yil 22-fevral sonida alloma Osiyo jumhuriyatlari iqtisodiy konferensiyasi ishtirokchilariga murojaat qiladi: “Mazkur tadbirga Turkiston, Buxoro va Xiva jumhuriyatlarida qizgʻin tayyorgarlik koʻrilayotir. Bu anjuman mazkur oʻlkalar iqtisodiyoti hamda xoʻjaligini yaxshilash uchun qoʻyiladigan birinchi qadamdir. Har qanday islohotni amalga oshirish uchun jumhuriyatlar iqtisodiy shoʻrosini saylash lozim. Saylovda koʻriladigan masalalar ichiga Oʻrta Osiyo jumhuriyatlari dorilfununlarini tashkil etish, rahbariyat va mehnat masalasini ham kiritish lozim”, deb yozadi [17:5].

Alizoda aholini yuqumli kasalliklardan asrash, shahar va tumanlarda kasalxona, ambulatoriyalar qurish, dorixonalarni koʻpaytirish, toza ichimlik suvi taʼminotini yaxshilash kabi muammolarni 1923-yil 1-martda “Xalq sogʻligʻini saqlash” [16:5] maqolasida bayon qiladi.

Sayid Rizo Alizoda “Zarafshon” gazetasining 1923-yil 12-aprel sonining birinchi sahifasida “Yasama vakillar” nomli katta maqolasini eʼlon qiladi. Bu maqolada davlat organlariga saylangan va tasdiqlangan soxta, besavod, koʻzboʻyamachi va poraxoʻr rahbarlar hamda ularning joylarga borganda qilgan xiyonatkorona ishlarini fosh qiladi. “Ular ishchi-dehqonlarning poʻstiga kirib, qonini kanaday soʻrishdan boshqa ishi yoʻq” [18:4], deb yozadi.

1924-yilda “Zarafshon” gazetasining deyarli har 2-3 sonida allomaning maqolasi eʼlon qilib borilgan. Misol uchun, alloma “Germaniya bizning Berlindagi savdo vakolatxonamizga bostirib kirdi”, “Milliy chegaralash”, “Bir yoʻlga kiraylik”, “Yoshlar uchun kutubxona zarur” va boshqa oʻnlab maqolalarni yozdi. Alizodaning maqolalaridan uning nafaqat mamlakatimiz, balki qoʻshni yurtlar hayotidan yaxshi xabardor ekani, jahondagi voqea va jarayonlar bilan muntazam qiziqib, tanish boʻlgani oydinlashadi. Turli tillardagi xorij matbuotini doimiy oʻqib, ularni sharhlab borgan.

Oʻrta Osiyoda jadidlar faoliyatining soʻnggi toʻlqiniga 1917-yil fevral voqealari sabab boʻldi. Ular Toshkentda oʻzbek tilida “Najot”, “Turk eli”, “Ulugʻ Turkiston”, “Turon” gazetalarini chiqara boshladi. Mustaqillik gʻoyalarini targʻib qilishda bosh minbarga aylangan “Turon”, “Kengash”, Samarqandda “Hurriyat”, Qoʻqonda “Hurriyat” jurnali va boshqalar nashr etilgan. Bu nashrlar sahifalarida panturkizm gʻoyalari ham targʻib qilingan.

Jadidlar harakati Turkiston oʻlkasida mahalliy tillarda koʻplab gazeta va jurnallarning paydo boʻlishiga olib keldi. Bu yerda XX asr boshlarida 1905-1907 yillardagi birinchi rus inqilobi taʼsirida paydo boʻlgan jadid matbuoti rus hokimiyatining qattiq siyosiy nazorati va koʻpincha kamtarona moliyaviy resurslar tufayli juda qisqa umr koʻrdi. 1908-1912 yillarda ularning faoliyati zaiflashdi. 1913-1914-yillarga kelib esa jadidlar faoliyati qayta jonlanadi. 1917-yil fevralida podsho hokimiyatining yemirilishi Turkiston oʻlkasi jadidlar matbuoti tarixida yangi davrni boshlab berdi. Shundan soʻng bir yil ichida koʻplab jadid gazeta va jurnallari nashr etildi. Jadid matbuotining qisqa muddatda mavjud boʻlishi, Turkiston jamiyatining har tomonlama rivojlanishiga xizmat qiladi.

Jadidlar oʻz mablagʻi hisobidan nashr etayotgan gazeta va jurnallar orqali oʻz fikr-mulohazalari, gʻoyalari va dunyoqarashini ifoda etdi. Ular xalqning milliy-vatanparvarlik tuygʻusini uygʻotdi, yangi usul maktablari va dunyoviy hayotni targʻib qildi hamda qoloqlikni qoraladi. Jadidlar davriy matbuot sahifalarida jaholat va aqidaparastlikka qarshi faol tashviqot olib bordi. Shuningdek, mustamlaka Turkistonning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida islohotlarni amalga oshirish uchun faol harakat qildi. Jadidlarning asosiy gʻoyaviy tamoyillari “Oyina” jurnali sahifalarida oʻzining yorqin ifodasini topdi. Uning asoschisi va ijodkorlari jadid gʻoyalarining munosib targʻibotchilari boʻlgan.

1. Abduazizova N. Turkiston matbuoti tarixi. – T., 2000.
2. Abdurashidov Z., Egamqulova N. Mahmudxoʻja Behbudiy va uning “Oyina” – T., 2019.
3. Alimova D.A., Rashidova D.A. Mahmudxoʻja Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri. – T., 1999.
4. Alimova D.A. Rashidova D.A. Махмудхожа Бехбудий и его Самаркандский журнал “Ойна”/ Samarqand shahrining 2750 yillik yubileyiga bagʻishlangan “Samarqand shahrining umumbashariy madaniy taraqqiyot tarixidagi tutgan oʻrni” mavzusidagi xalqaro konferensiya materiallari. – Toshkent–Samarqand: Fan, 2007.
5. Alimova D. Jadidchilik fenomeni. – T.,
6. Ashurova X.S. Samarqand jadidlarining ijtimoiy-siyosiy qarashlari. (XX asrning birinchi choragi). Falsafa fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati.
7. Behbudiy Mahmudxoʻja. Tanlangan asarlar. – T.,
8. Jadid maʼrifatparvarlik harakatining gʻoyaviy asoslari. “Jadid maʼrifatparvarlarining milliy taʼlim, matbuot, adabiyot va sanʼatni rivojlantirishga qoʻshgan hissasi va uning Milliy gʻoya targʻibotidagi ahamiyati” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. – T., 2016.
9. Mahmudxoʻja Behbudiy. – T.,
10. Muxiddinov S.I. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqand viloyati maorifi holati va muammolari. – T., 2022.
11. Naim Karimov. Jadid teatri. – T.,
12. Qosimov Begali. Milliy Uygʻonish: jasorat, maʼrifat, fidoyilik. – T.,
13. Said Rizo Alizoda – muharrir, tarjimon olim va maʼ Maʼrifatparvar jadid Said Rizo Alizoda tavalludining 135 yilligi munosabati bilan xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Samarqand., 2022.
14. Saydi Umirov. Said Rizo Alizoda – Samarqandlik mutafakkir. “Hurriyat” gazetasi. 2008.
15. Zarafshonning Behbudiysi. – T., 2000.
16. Gʻafforov Sh. S.Muxiddinov. Sayid Rizo Alizoda – yuksak maʼrifat sohibi”. “Yangi Oʻzbekiston” gazetasining 2022-yil 11-fevral, № 31-
17. Gʻafforov Sh. Muxiddinov S. Men yashagan Vatanda ham yumushlar koʻp. “Zarafshon” gazetasi. 2022-yil 17-fevral.
18. Gʻafforov Sh. Muxiddinov S. “Muallim ila muharrir Millatning ikki qoʻlidir…” Adolat gazetasi, 2022-yil 28-
19. http://n.ziyouz.com.
20. http://jadidlar.uz.
21. https://tarjumon.uz.
22. https://www.oyina.uz