SOXTA “TARIQAT”LARNING NOOʻRIN IDDAOLARI

Zarafshon vohasi tarixida tariqatdan saboq berishni daʼvo qiluvchilar, soxta tariqatchilar ham uchraydi. Soxta tariqatchilar deganda, tasavvufning faqat tashqi jihatlariga, marosim va turli zikr majlislariga asosiy eʼtiborni qaratib, uning falsafiy-irfoniy xususiyatlaridan bexabar faoliyat yuritayotgan, muayyan bir kishini pir sanab, uning etagidan tutuvchi, jamiyatning boshqa aʼzolaridan chetlashib, pir xizmatini hayotdagi eng asosiy maqsad, deb biluvchi johil kishilar yoki jamoalar, guruhlar tushuniladi. Ular faoliyatida tasavvuf taʼlimotida, shariat ahkomlaridan kelib chiqib, qabul qilingan tartib-qoidalardan chetga chiqish holatlari ham kuzatilmoqda. Buning sabablaridan biri, ulardagi mutaassiblik gʻoyalarigina emas, tasavvuf tarixi, maqsadi va vazifalari toʻgʻrisida ilmiy asoslangan, misol va faktlar bilan isbotlangan tushuntirish ishlari yetarli emasligidadir. Baʼzi zamonaviy tariqat vakillari oʻz tariqatlaridagi ayrim harakatlari bilan kishilar eʼtiroziga sabab boʻlmoqda. Ular ming yillar oldin shakllanib, muqaddas deb ulugʻlangan diniy ahkomlarning ildizlarini toʻla-toʻkis tushunmaydigan kishilar ongini zaharlamoqda.

Tariqatga kirgan kishiga ilmning shart emasligi va hatto ilmni tark qilish afzalligi toʻgʻrisidagi masala ham, ayni paytda, dolzarb.  

 Soxta shayxlar johil, ilmsiz sufiylar va botil tariqatlar tasavvufda qattiq tanqid ostiga olinadi. Ilm talab qilishni rad etuvchi “tariqatchilar” quyidagilarni dalil qilib keltiradi: “Avvalo, ilmning mohiyati ibodatga vosita boʻlishdir. U orqali inson Robbini taniydi va unga bandalik qilishga harakat qiladi. Modomiki, inson Allohga ibodat qilish yoʻliga oʻtgan ekan, unga ilmning keragi yoʻq”[1]. Tariqatchilar faoliyatida ham islomga mutanosib kelmaydigan baʼzi bidʼat va xurofotlar borki, ularni ilmiy asosda bartaraf etish zarur.

XVII asrda Ahmad Sirhindiy aynan shunday masalalarni isloh qilish maqsadida “Maktubot”[2] asarini yozgan. Asarda tasavvufning mohiyatini sodda iboralar bilan sharhlab, yot qarashlarga ishonchli hujjat va dalillar bilan raddiya bergan. Uning maktublari oʻz davridan koʻra koʻproq kelajakka xitob[3] qilgan. Ular oʻz davridan koʻra kelajakka atalgan maktublardir.

Soʻfi Ollohyorning “Sabotul ojizin” asari aqida, fiqh, tafsir, hadis, tarix, siyrat va adab ilmlarini oʻzida jamlagan moʻtabar manbadir. Unda islom asoslarini oʻrgatuvchi eng muhim fan boʻlgan aqidaga oid masalalar turkiy tilda sharhlangan. Asarda Alloh taoloning maʼrifati, tavhidi, sifatlari, imon, farishtalar, qabr azobi, qiyomat, umrning foniyligi haqida soʻz yuritiladi. Shuningdek, avliyolar karomati, piri komillar, rizo va sabr, tama, dunyo hiylalaridan qochish, kibr, tavakkul, darveshlik, muloyimlik, ezgulik, haqirlik, sadoqat kabi inson kamolotini belgilovchi fazilatlar va holatlar sodda til va taʼsirchan ruhda bayon etilgan. Shuningdek, oʻsha davrdagi oʻn toʻrtta bidʼat taʼlimot jiddiy tanqid qilinib, ularning muddaolari oʻrinsiz ekani ochib berilgan.

Soʻfi Ollohyor – ravshaniya, abbosiya, hubbiya, malohid, avliyoiya, hululiya, huriya, voqifiya, mutakosila, ilhomiya va iddaoiya kabi “soxta tariqat”lar va ularning notoʻgʻri “iddao”lariga munosib raddiya bergan.

Jumladan, hurufiylar ikki guruhga boʻlingan: avboshiylar va ravshaniylar. Ravshaniya[4] – hurufiylardan ajralib chiqqan boʻlib, jahriy zikr bilan shugʻullangan. “Jazba ahlimiz” deb, devona qalandar boʻlib, shaharma-shahar, qishloqma-qishloq yurgan. Oqshomlari jam boʻlib, turli musiqa asboblari – nay, qoʻbiz kabilarni chalib, hikmatlar aytgan. Yigʻilgan xotinlar va yosh yigitlar joʻr boʻlib ashula aytgan[5]. Albatta, bu shariat va tariqat qoidalariga mutlaq toʻgʻri kelmaydi. Bu davrda avboshiylar koʻpayib ketgani taʼkidlangan.

Abbosiya – fahsh va giyohvandlikka mubtalo boʻlgan. Hubbiyalar esa Allohni qattiq sevsa, shariat ahkomi soqit boʻlishini aytishgan.

Bularni tanqid qilib yuzi qaro boʻlgani, bu botil soʻz ekanini taʼkidlab, malohidlarning bu iddaolari shariatga zidligini tushuntirib, keskin raddiya beradi. Asrlar davomida shakllangan islomiy dunyoqarashning buzilishi va nosogʻlom muhitning vujudga kelishiga sabab boʻladigan bu taʼlimotlarga ergashmaslikka chaqiradi. Takabbur boʻlmaslik, qiyomatda nasabdan soʻralmasligi, “qoracha” “xoja”dan yoki “muallim” “sayyid”dan yuqori turishi mumkinligi tushuntirilgan. Bu illatlarga birgalikda kurashish[6]  zarurligi taʼkidlangan.

Yaʼni sen boylikni ham, ayol va farzandni ham dunyo deb bilma, ulardan yuz ham burma! Seni nima gʻaflatda tutsa, nima haqiqatdan uzoqlashtirsa ana shuni dunyo deb bilgil. Insonning oilasi  va yaqinlariga doimo mehr-oqibat bilan munosabatda boʻlishi chin insoniylik namunasidir.

Yuqorida nomlari zikr qilingan bir qancha botil tariqatlar paydo boʻldi va ularning barchasi ahli sunna val jamoa eʼtiqodi boʻyicha keskin tanqid ostiga olindi. Notoʻgʻri boʻlganligi bois ularning aksariyati tarix sahnasidan tushib qoldi.

Muayyan tariqat piri shariatdan bexabar boʻlsa, uning ortidan ergashganlar undan-da savodsiz boʻlsa, bu holat nima bilan yakun topishini tasavvur qilish mumkin. Ular atrofga jaholat tarqaladi va xalq maʼnaviyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Man shu kabi “soxta tariqat”chilarning “soxta” daʼvolari jamiyat orasida goh-gohida toʻlqinlanib turadi. Jumladan, “Pirga qoʻl bergan kishining qazo namozlari soqit boʻlishi”, “Puxta ilm olishlik shart emasligi”, “Chap qoʻl bilan sindirilgan nonni yemaslik”, “Pir tahorat qilgan suv muqaddasligi” kabi bir qator nosharʼiy iddaolari aholining turli tushunmovchiliklariga sabab boʻlmoqda.

Paygʻambar Muhammad (s.a.v.) muborak hadislaridan birida bunday deydilar: “Ummatimning eng yaxshisi oxirat ishi deb dunyo ishini, dunyo ishi deb oxirat ishini qoldirmaydiganlaridir”, dedilar.

Alloh taolo rohiblik, yaʼni tarkidunyochilik yoʻq ekanligi xabarini quyidagi oyatda marhamat qilgan: “Rohiblikni oʻzlari chiqarib oldilar. Biz buni ularga farz qilmagan edik, faqat oʻzlari Allohning roziligini tilab qildilar, lekin haqiqiy rioyasini qila olmadilar. Bas, ulardan iymon keltirganlariga ajrlarini berdik, lekin ularning koʻpi fosiqdurlar” (Hadid surasi, 27 oyati).

Muhammad (s.a.v.) hadisi shariflaridan birida bunday marhamat qiladilar: “Islomda rohib ( tarkidunyochi)lik yoʻq” [7].

Koʻrinib turibdiki, ayrim tariqatchilarning qilayotgan amallari shariat asoslariga ham, tariqat anʼanalariga ham toʻgʻri kelmaydi. Bundan tashqari, oddiygina insoniy mantiq mezoniga ham mos emas.

Tasavvuf asosi – Qurʼoni karim va sunnati mutahharo ustida bunyod etilgan. Tasavvuf qoidasi: “Har bir diniy fikriy yondashuv ilmiydir”. Tasavvuf  har tomonlama qalbni soflash, tozalash, taftish qilish, tushunish va muloqot qilishni talab qiladi. Uning ichki qoidalari shariat fiqhiga asoslangan boʻlib, shariat kabi islohot va tadrij jarayonini ham qabul qiladi.

Yassaviya tariqati peshvolari “Men jin va insni faqat Oʻzimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim” (Vaz-zoriyot surasi, 56-) oyatidan maʼrifatni tushunishadi. Maʼrifatdan taʼbir esa ibodatga ishora boʻlib, maʼrifat ibodatsiz hosil boʻlmasligi[8] aytilgan.

Naqshbandiylik taʼlimoti maʼrifatni keng maʼnoda tushuntirib, ruhiy kamolotning asosiy maqsadi maʼrifatli boʻlishdir, deb taʼkidlaydi. Tavhidga yetishish oson, lekin maʼrifatli boʻlish ogʻir. Bunga faqat murshid-ustozlar rahnamoligi orqaligina yetishish mumkinligi tushuntiriladi.

Inson maʼrifatli boʻlishi, oʻzini anglash, oʻrganish uchun avvalo nafsini boshqara olishi, bor kuch-quvvatini ilohiy ishq yoʻlida sarflashi, butun vujudini idora etib, uni ruhiy kamolot uchun safarbar qilishi kerakligi taʼkidlanadi. Yerdan yaxshi hosil olish uchun uni barcha begona oʻtlardan tozalab, keyin urugʻ sepilgani kabi botinni poklab, soʻng zikr urugʻini sepish kerakligi tushuntiriladi. Shuningdek, inson maʼrifatli boʻlishda nafsga qarshi sabr fazilatini oʻziga singdirishi kerak. Bu jarayonda halol luqma va hushyorlikka alohida eʼtibor berib, qoʻl mehnati bilan hayot kechirishni kundalik odatga aylantirish lozimligi uqtirilgan.

Naqshbandiylik xojalikni emas, mehnatkashlikni targʻib qilgani jihatidan ham oʻz davri uchun ulkan ijtimoiy hodisa edi. Bu tariqatda jahonning eng muhim ijtimoiy muammosi – mehnatga va uning natijasida erishiladigan boylikka munosabat masalasiga jiddiy eʼtibor beriladi. “Dil ba yoru dast ba kor”, yaʼni “Koʻngling doim Allohda boʻlsin, qoʻling esa ishda” shiori kishining mehnat qilib turib ham tasavvuf bilan mashgʻul boʻlishi mumkinligini isbotladi. Agar har kim oʻz mehnati bilan tirikchilik qilsa, boylikka faqat mehnati orqaligina ega boʻlishga intilsa, bu dunyoda nohaqlik yuz bermaydi, ijtimoiy adolat tantana qiladi. Bahouddin Naqshband amal qilgan “Dil ba yoru dast ba kor” shior kishini ham maʼnaviy yuksaltirishga xizmat qiladi, ham jamiyatda bahamjihat yashab, oʻzaro bir-biriga yordam berish, mehnat, bunyodkorlik bilan yurtni obod qilishga safarbar etadi.

Avvalo tariqatlarda murid-murshidlik muayyan tartib-qoidalar asosida yuzaga kelib, qatʼiy shariatga tayangan va tariqat odoblarini oʻzida mujassam etgan hamda murshidning koʻrsatmalariga rioya etish sharti bilan tariqatga murshidlik qilish huquqi pir-murshidlar tomonidan berilgan. Tariqat murshidi shariat qonun-qoidalarini yaxshi bilishi va tariqat silsilasi sahih boʻlgan ustozlar zanjiriga ulanishi asosiy shartlardan sanaladi. Tarixda tariqat masnadiga oʻtirgan murshidlarga oʻz ustozlari tomonidan tasdiqlangan ijozatnomalar berilgan. Ushbu hujjat murshid,  qozi  yoki zamona ulamolari muhri bilan tasdiqlangan.