Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Barchamizga maʼlumki, Islom dini haqida bilimlarini oshirish maqsadida oʻqib-oʻrganayotgan, xususan internet tarmogʻidan foydalanayotgan yurtdoshlarimiz, ayniqsa yoshlarning soni ortib borayapti. Ammo, ana shu saytlarning barchasida ham aqidaviy masalalarda bizning diyorimizda anʼana boʻlgan Moturidiya aqidasiga muvofiq fikrlar berilmaydi. Aqida masalalarida yetarli bilimga ega boʻlmaganlar oʻzlari bilmagan holda Moturidiya aqidasiga xilof boʻlgan masalalarda bilib bilmay soʻz aytib qoʻyishlari musulmonlar oʻrtasida fitna chiqishiga sabab boʻlib qolishi mumkin.
Sof va toʻgʻri aqida Paygʻambarimiz (alayhissalom) va sahobai kiromlardan sobit boʻlgan aqidadir. Bu aqida “ahli sunna val jamoa aqidasi” deb ataladi. Ahli sunna val jamoa aqidasi ashʼariya va moturidiya mazhablaridan iborat. Yurtimiz musulmonlari ahli sunna val jamoa aqidasining moturidiya mazhabidadirlar.
Turli sabablarga koʻra bir paytlar Islom olamida aqiydaviy firqalanish paydo boʻlib, turli buzuq aqiydalar tarqalib ketdi. Har bir firqa oʻzi aqiydasini tarqatish harakatida boʻlib, musulmonlar ommasining aqiyda boʻyicha ilmlari xavf ostida qoldi.
Ana shunday ogʻir bir paytda sof Islom aqiydasini saqlab qolish uchun harakat qiladigan ulamolar yetishib chiqdilar.
Ulamolar aqoid (kalom) ilmini turlicha taʼrif qilganlar. “Falsafatut tavhid av ashraful maqosid” nomli kitob sohibi Ahmad Ibn Muhammad ibn Muhammad al-Valaliy al-Miknosiy: “U yaqiyniy — oʻta ishonchli dalillardan diniy aqiydalarni kasb qiladigan ilmdir”, deydi.
“Mavoqif” kitobining sohibi Abdurrohman Ahmad Abdulgʻaffor al-Iyjiy: “U, hujjatlar keltirish, shubhalarni rad qilish yoʻli bilan diniy aqiydalarni isbot qilishga qodir boʻladigan ilmdir”, deydi.
Imom Gʻazzoliy “Ihyou Ulumid din”da: “Aqoid tavhid idrok etiladigan, Alloh subhanahu va taoloning zoti va sifatlari bilinadigan ilmdir”, degan.
Ash-Sharif al-Jurjoniy oʻzining “Al-Mavoqif”ga qilingan sharhida: “Kalom bir ilmdirki, unda Islom qonuni asosida Alloh taoloning zoti va sifatlari haqida hamda boshlanish va qaytarilish kabi mumkinotlar ahvoli haqida bahs qilinadi”, degan. Shuningdek, unda, unda Allohning mavjudligi, Unga qanday sifatlarni sobit qilish vojibligi, nima bilan vasf qilinishi joiz ekanligi, U zotdan nimani nafiy qilish vojibligi, Paygʻambarlar haqida, ularning qanday boʻlishliklari vojibligi, ularga qanday nisbat berish joizligi, ularga nimalarni nisbat berish man qilingani haqida bahs yuritiladi».
Taʼriflarning eng jamlovchisi, eng osoni qisqasi, alloma Ali Qorining “Al-Fiqhul Akbar”ga qilingan sharhining takmilasida zikr qilingan taʼrifidir: “U bir ilmki, unda eʼtiqod qilish lozim boʻlgan narsalar haqida bahs qilinadi”. Yaxshiroq eʼtibor berilsa, ushbu taʼriflar bir-birini toʻldirib keladi.
Aqida ilmining maqsadi — dinga boʻlgan ishonchni, diniy aqiydalarni qatʼiy dalillar ila isbotlash va ular toʻgʻrisidagi shubhalarni rad qilishdir. Kishini aqiydada taqlidchi boʻlishdan dalil keltirish va ishonchli boʻlish choʻqqisiga koʻtarishdir. Toʻgʻri yoʻl izlovchilarga haqni ochiq bayon qilish orqali yoʻl koʻrsatish, boʻyin tovlovchilarga dalil-hujjatlarni isbot qilish.
Din asoslarini ahli botilning shubhalaridan va adashtirishlaridan muhofaza qilish. Xulosasi esa, barcha sharʼiy ilmlar kabi, ikki dunyo saodatini hosil qilishdir.
Koʻrinib turibdiki, aqida ilm va uning mavzusi barcha moʻmin-musulmonlar uchun oʻta muhim va zarurdir. Aks holda bandaning qilayotgan biror ibodati, amali maqbul boʻlmaydi.
Movarounnahrda kalom ilmining rivojlanishida, shubhasiz buyuk mutakallim Abu Mansur al-Moturidiyning (v. 333/944 y.) oʻrni nihoyatda katta boʻlgan. U yashagan davrga kelib (IX asrning oxiri – X asrning birinchi yarmi) islom dinida paydo boʻla boshlagan turli guruh va firqalarning soni koʻpayib ketgan edi. Bu holat iymon-eʼtiqod masalalarida koʻplab ixtiloflarni keltirib chiqardi. Shunday guruhlardan biri muʼtaziliylar boʻlib, ular aqidaviy masalalarni sharhlashda naqliy dalillardan (Qurʼon va hadis) aqliy dalillarni ustun qoʻyar edilar. Natijada salaf hamda ahli hadis ulamolari orasida kalom ilmiga nisbatan tanqidiy fikrlar paydo boʻla boshladi. Mana shunday murakkab sharoitda ulugʻ alloma, mutakallim Abu Mansur al-Moturidiy faoliyat olib borgan va vujudga kelgan muammoli vaziyatni ilmiy asosda bartaraf etishda oʻzining katta hissasini qoʻshdi. Shu tariqa Moturidiy hanafiy mazhabi asoschisi Abu Hanifaning (80-150/699-767 y.) taʼlimotiga suyangan holda oʻziga xos kalom maktabini yaratdi.
Ahamiyatli jihati, Moturidiya aqidasi Qurʼon, hadis va aql-idrok, mantiq va haqiqatga yaqin ekani bilan boshqa taʼlimotlardan ajralib turadi. Abu Mansur Moturidiy oʻz taʼlimotida islomda oʻta muhim boʻlgan bagʻrikenglik, moʻtadillik va insoniylikni targʻib qiladi. Islom olamidagi yuksak xizmatlari uchun Imom Abu Mansur Moturidiyga musulmonlar tomonidan oliy unvonlar berilgan. Jumladan, oʻrta asrlarda turli firqa va toifalar oʻzlarining buzgʻunchilik harakatlari bilan ahli sunna val jamoa mazhabiga tahdid solganida Abu Mansur Moturidiy uning himoyasiga turgani uchun “Musahhihu aqiydata ahlis-sunna”, yaʼni “ahli sunna aqidasini toʻgʻrilovchi” unvon berilgan.
Bundan tashqari, Moturidiyni ulugʻlab “Imom al-huda” va “Imom al-mutakallimin”, “Hidoyat yoʻli imomi va mutakallimlar imomi” kabi nomlar bilan ham ataganlar. Darhaqiqat, Imom Moturidiy nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun islom olamida oʻz munosib oʻrniga ega boʻlgan diniy arboblardan hisoblanadi.
Abu Mansur al-Moturidiy vafotidan keyin bu taʼlimotning mazmun-mohiyatini teran anglagan izdoshi, nasafiylar sulolasidan yetishib chiqqan yirik mutakallim Abul Muin an-Nasafiy (437/1046-508/1114 y.) Imom Moturidiy taʼlimotini davom ettirib uni yanada rivojlantirdi[1].
Shuning uchun allomaning qoldirib ketgan ulkan ilmiy-maʼnaviy merosini oʻrganish jamiyatimizda har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Turkiyalik kalomshunos olim professor H.Otay: “Moturidiya taʼlimotining eng mashhur mutakallim olimi Abul Muin an-Nasafiydan keyin uning yoʻlida va tizimida u kabi shaxs hali yetishib chiqmagan”[1], – deb allomaning ilmiy merosiga yuksak baho beradi. Moturidiyning “Tavhid” asarini nashrga tayyorlagan tadqiqotchi Fathulloh Xulayf ham, moturidiya kalom maktabining rivojida hech kim Abul Muin an-Nasafiydek katta xizmat koʻrsatmagan, ashʼariya maktabini Boqiloniy va Gʻazzoliysiz tasavvur qilib boʻlmaganidek, moturidiyani ham Abul Muinsiz aslo tasavvur qilib boʻlmaydi[2], – deb uning ilmiy merosini alohida qadrlagan. Allomaning shaʼniga va u qoldirgan boy ilmiy merosiga bunday maqtovlarni bildirgan yana koʻplab tadqiqotchi olimlarni misol qilib keltirish mumkin.
Movarounnahr tarixi, unda yashab ijod etgan mutakallimlarning hayoti va faoliyati, xususan, Abul Muin an-Nasafiyning ilmiy-maʼnaviy merosiga oid Sharq mamlakatlariga mansub bir qancha olimlar oʻz asarlarida maʼlumotlar berib oʻtganlar. Ularning asarlari asosan tabaqot uslubida yozilgan boʻlib, bunday olimlardan Abu Saʼd as-Samʼoniy[3], Ibn Qutlubugʻo[4], al-Laknaviy[5], al-Qurashiy[6] va Hoji Xalifa[7] hamda Xayruddin az-Zirikliyni[8] koʻrsatish mumkin. Lekin mazkur olimlarning asarlarida Abul Muin an-Nasafiy hayoti va uning ilmiy-maʼnaviy merosi haqida muxtasar maʼlumotlar berilgan, xolos.
Abul Muin an-Nasafiyning kalom ilmiga bagʻishlangan uchta buyuk asarlari (“Tabsiratu-l-adilla”, “Bahru-l-kalom”, “at-Tamhid li qovoidi-t-tavhid”) bizgacha yetib kelgan va zamonamiz tadqiqotchilari tomonidan tadqiq etilib nashr qilingan. Tarixda yashab ijod qilgan yurtimizdan chiqqan koʻplab allomalarimizning ilmiy meroslari kabi Abul Muin an-Nasafiyning ilmiy-maʼnaviy merosi ham xalqimizning maʼnaviy yuksalishiga xizmat qilishi shubhasizdir.
Bugungi kunda baʼzi bir eʼtirof etilmagan shaxslar yoki oqimlar tomonidan qoʻshtirnoq ichidagi “fatvolar” insonlarni islom maʼrifatidan uzoqlashtirishga sabab boʻlmoqda. Ayniqsa, ularning “jihod”, “bayʼat”, “takfir”, “bemazhablik”, “hijrat” kabi masalalardagi asossiz “fatvolari” nohaq qon toʻkilishiga olib bormoqda va insonlarning kafolatlangan huquqlariga raxna solinishiga sabab boʻlmoqda.
Bunga birgina misol qilib “takfir” masalasini keltirishimiz mumkin.
Jumhur kalom va fiqh ulamolari ittifoqiga koʻra biror-bir ahli qibla boʻlgan musulmonni kofirga chiqarmaslik lozimdir.
Abu Hanifa (r.a) ham qibla ahllaridan boʻlganlarning birortasini kofirga hukm qilmagan ekan. Imom Shofeiy rahmatullohi alayh esa faqatgina bidʼat ahllaridan boʻlgan xattobiylarnigina ochiq suratda haromni halol deganlari uchun kofirga hukm qilgan.
Aqida kitoblari, jumladan, “Tahoviy aqidasi”da: “Qibla ahlidan boʻlgan biror bir musulmonni gunohi tufayli kofir sanamaymiz”, – deyiladi[9]. Shuningdek, boshqa aqida va ularga yozilgan sharhlarda katta gunoh qilgan kishilar garchi uni sodir etish paytida vafot etsa ham, qilgan ishini halol sanamasa, kofir boʻlmasligi, agar oʻz uqubatlarini dunyoda olsa katta gunohi uchun kafforat boʻlishi, mabodo vafot etsa, bu – Allohning xohishi: xohlasa azoblashi, xohlasa kechishi bayon qilingan.
Aqida ilmining yetuk bilimdoni Abul Hasan Ashaʼriy aytadi: “Men ahli qibladan birortasini kofirga chiqarmayman. Chunki ularning barchalari yolgʻiz maʼbudga ibodat qiladilar”.
Biroq baʼzi adashgan firqalar esa moʻmin-musulmon boʻlgan shaxsni gunohi tufayli kofirga chiqarib yuboraverishadi. Ularning bu soʻzlari Ahli sunna eʼtiqodiga zid ekanligi ochiqdan ochiq namoyondir.
Tarixdan maʼlumki, qaysi xalq yoki jamiyatda ixtilof va oʻzaro nizolar avj olsa, ular katta fitnalarni keltirib chiqargan hamda ushbu oʻlka zaiflashib, oxir-oqibat muqarrar tanazzulga yoʻl tutgan. Aksincha, oshkora va botiniy fitna va ixtiloflarga qarshi ilm, adolat va birdamlik bilan qarshi turgan yurtlar barqaror rivojlanib, dunyo hamjamiyatida oʻzining munosib oʻrnini egallagan.
Bugun unib-oʻsayotgan farzandlarimiz tafakkurini aqoid masalasida Nasafiylar kabi ulugʻ allomalarimiz maʼnaviy merosi negizida toʻgʻri shakllantirish – yoshlar, taʼbir joiz boʻlsa, butun jamiyatning hayoti va kelajagini mafkuraviy tahdid taʼsiridan saqlab qolishda eng oqilona maʼrifiy yoʻldir.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, Kalom ilmi bugungi kun uchun ham katta amaliy ahamiyat kasb etib, hidoyat yoʻlidan adashgan baʼzi buzgʻunchi guruhlarni fosh etishda munosib hissasini qoʻshishi shubhasizdir.
