“SAHIHUL BUXORIY”DA KELGAN HADISLARDAGI فَجْرٌ (shafaq, tong) SOʻZINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI (Oʻzbek va ingliz tillari misolida)

Oʻzbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatida oʻz oʻrniga ega boʻlgan bir sharoitda turli konfessiya vakillari bilan muloqot qilishning yuksak madaniyatiga erishishi katta ahamiyat kasb etadi. Buning hosilasi oʻlaroq, Imom Buxoriy ilmiy merosini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar nafaqat oʻzbek tilshunosligida, balki turkologiyada, hatto jahon tilshunosligida ham davom etmoqda. Biroq bizning nazarimizda ushbu ilmiy meros toʻlaligicha arab tilida yoki boʻlmasa oʻzbek tilida hamda ingliz tahlillarida alohida-alohida koʻrib chiqilgan. Oʻzbek, arab va ingliz tillarida qiyosiy jihatdan yetarli darajada tadqiq etilgan emas. Shu bois Imom Buxoriy rivoyat qilgan hadislarda vaqt koʻrsatkichlarini qiyosiy jihatdan oʻrganishni oʻz oldimizga maqsad qildik.

2018 yil 16 aprelda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Diniy-maʼrifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmoni asosida Samarqandda Hadis ilmi maktabi tashkil etildi. Bu kelajagimiz quruvchilari boʻlmish yoshlarimiz zaruriy bilimlarni olishiga keng imkoniyatlar eshigini ochdi.

Imom Buxoriy rivoyat qilgan hadislar ijtimoiy hayotda uchraydigan turli diniy va dunyoviy masalalarning yechimini hal qilishda Qurʼoni karimdan keyingi ikkinchi asosiy manba hisoblanadi. Ularning leksik tizimi rang-barang boʻlib, oziga xos semantik xususiyatlarni namoyon etadi. Boshqa tildagi tarjimalarga qiyoslaganimizda bunga ishonch hosil qilamiz.

Xususan, hadislardagi فجر (fajr) termini tong, tongning boshlanishi, bomdod vaqti kabi bir qancha maʼnoni bildiradi. Masalan:

قد انفجر الصُّبح، و تفجَّر، و انفجر عنه اللَّيل .[9: 395]

Tong otdi, kun yorildi, tun undan chekindi. Chunki tun chekinib oʻrnini tong egallaydi. Tundan keyin tongning otishini kun yorildi, deb ham ataladi.

Shuning uchun bomdod namozini صلاة الفجر nomi bilan atashgan, chunki u kunning chiqishini belgilaydi.

الفجر – tong, bomdod soʻzini Sahihul Buxoriyda kelganمرفوع (bosh kelishik), منصوب (tushum kelishik), مجرور (qaratqich) kelishiklari orqali tahlil qilamiz.

 مرفوع bosh kelishikda kelgan فجر (fajr) tong soʻzining leksik semantik tahlili.

عَنْ عَبْدُ اللهِ بْنِ مَسْعُودٍ، عَنِ النَّبِيّ ﷺ قَالَ: “لا يَمْنَعَنَّ أَحَدَكُمْ – أَوْ أَحَدًا مِنْكُمْ – أَذانُ بِلَالٍ مِنْ سَحُورِهِ، فإِنَّهُ يُؤَذِّنُ – أَوْ يُنَادِي بِلَيْلٍ – لِيَرْجِعَ قَائِمَكُمْ، وَ لِيُنَبِّهَ نَائِمَكُمْ، وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ الفَجْرُ أَوْ الصُّبْحُ و قَالَ بِعَصَابِعِهِ وَ رَفَعَهَا إلَى فَوْقُ و طَأْطَأَ إلى أَسْفَلُ حَتَّى يَقُولَ هَكَذَا” .[11: 135]

Abdulloh ibn Masʼud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam: Bilolning azoni birortangizni saharligidan toʻxtatmasin. Chunki u sizning bedoringizni (dam olishga yoki saharlik qilishga) qaytarish va uxlayotganingizni uygʻotish uchun kechasi azon aytadi. “Tong otdi” yoki “Subh kirdi” deyish uchun emas”, dedilar va barmoqlarini tepaga koʻtarib, pastga tushirib, (subhi sodiq bilan subhi kozibning farqiga) ishora qildilar” [4: 502].

Ingliz tilida qilingan tarjimada esa: Narrated ʼAbdullah bin Masʼd رضي الله عنه The Prophet ﷺ said, “The Adhan pronounced by Bilal should not stop you from taking Sahur, for he pronounces the Adhan at night, so that the one offering the late night prayer (Tahajjud) from among you might hurry up and the sleeping from among you might wake up. It does not mean that Al-Fajr (dawn or morning) has started”. Then he (the Prophet ﷺ pointed with his fingers and raised them up (towards the sky) and then lowered them (towards the earth) like this (Ibn Masʼud imitated th gesture of the Prophet ﷺ [8: 219].

Ushbu hadisi sharifda فجر (fajr) tong soʻzi semantik jihatdan oʻzbek va ingliz tilida tong otdi maʼnosida kelmoqda. Tong soʻzi leksik jihatdan فاعل ish – harakat bajaruvchisi boʻlgani uchun مرفوع bosh kelishikda kelgan.

و عَنْ عَائِشِةَ، ٌقَالَتْ ” كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ إِذَا سَكَتَ المُؤَذِّنُ بِالأُولَى مِنْ صَلاَةِ الفَجْرِ قَامَ فَرَكَعَ رَكْعَتَيْنِ خَفِيْفَتَيْنِ قَبْلَ صَلاةِ الفَجْرِ، بَعْدَ أَنْ يَسْتَبِيْنَ الفَجْرُ، ثُمَّ اضْطَجَعَ عَلَى شِقِّهِ الأَيْمَنِ، حَتَّى يَأْتِيَهُ المُؤَذِّنُ لِلإِقَامَةِ” .[11: 135]

Oisha roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi: “Muazzin bomdod namoziga birinchi (azon) aytib boʻlgach, tong yorishgandan keyin Rasululloh sollallohu alayhi vasallam turib, bomdod namozidan oldin yengilgina ikki rakaat namoz oʻqir edilar. Keyin muazzin iqoma uchun u zotning oldilariga kelguncha, oʻng tomonlariga yonboshlar edilar”[4: 504].

Ushbu hadisi sharifda tong soʻzi uch marta zikr qilingan. Birinchi va ikkinchi tong soʻzi (muzofun ilayhi) qaratqichda qaralmish boʻlib kelmoqda. Uchinchi oʻrinda esa يَسْتَبِيْنَ feʼliga (foil) ish – harakat bajaruvchisi boʻlib kelmoqda.

Semantik jihatdan esa صَلاَةِ الفَجْرِ bomdod namozi maʼnosida kelgan.

عَنْ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: حَدَّثَتْنِي حَفْصَةُ: “أَنَّهُ كَانَ إِذَا أّذّنَ المُؤَذّنُ و طَلَعَ الفَجْرُ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ” .[11:238]

Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Hafsaning menga aytishicha, u zot tong otib, muazzin azon aytganda, ikki rakʼat namoz oʻqib olar edilar” [5:185].

Ushbu hadisdagi طَلَعَ (chiqdi) feʼli tong chiqdi maʼnosida kelmoqda. Chunki طلوع (chiqish) insonni rozi qiladigan narsalar uchun keladi. Misol: طلع البدر وطلع الصباح Toʻlin oy koʻtarilib, tong otmoqda.

Arab sheʼriyatida ham فجر soʻzi turli xil vositasida badiiy talqin qilinadi.

طلعت عليّ و الأحوال سودٌ                          كما طلع الصباح على الظلام

Mening tang ahvolim yaxshilandi, Xuddiki qorongʻulikda tong otganidek.

Paygʻambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam Tabukdan qaytganlarida Sahobalar aytgan nashidni ham misol qilishimiz mumkin.

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنَا                                      مِنْ ثَنِيَاتِ الوَدَاعِ

 

Bizga Vadoʼ vodiysidan toʻlin oy chiqdi.

Ingliz tilidagi tarjimasida esa:

O the white moon rose over us

From the valley of Wadaʼ

Ushbu misollar orqali طَلَعَ –يَطْلَعُ feʼli فجر (fajr) soʻzi bilan birga keladigan va tong otdi maʼnosini ifoda qiladigan feʼl ekanligi namoyon boʻladi.

أَنَّ عَائِشَةَ وَ أُمَّ سَلَمَةَعَنْهُمَا: “إِنَّ رَسُولُ اللهِ ﷺ كَانَ يُدْرِكُهُ الفَجْرُ وَ هُوَ جُنُبٌ مِنْ أَهْلِهِ، ثُمَّ يَغْتَسِلُ و يَصُومُ” [11:383].

Oisha va Ummu Salama roziyallohu anhumo: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam junub boʻlgan hollarida tong otib qolar, soʻng gʻusl qilardilar va roʻza tutardilar” [5: 644].

Ushbu hadisi sharifda الفَجْرُ kalimasi أَدْرَكَ-يُدْرِكُ feʼliga foil (ish-harakat bajaruvchisi) vazifasida kelmoqda maʼno jihatidan esa tong maʼnosini bildiryapti.

منصوب tushum kelishikda kelgan فجر (fajr) tong soʻzining leksik semantik tahlili.

أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ يُصَلِّي الْفَجْرَ، فَيَشْهَدُ مَعَهُ نِسَاءٌ مِنَ المُؤْمِنَاتِ مُتَلَفِّعَاتٍ في مُرُوطِهِنَّ، ثُمَّ يَرْجِعْنَ إِلَى بُيُوتِهِنَّ مَا يَعْرِفُهُنَّ أَحَدٌ” .[11:91]

Oisha roziyallohu anho aytadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bomdod oʻqir edilar. Moʻmina ayollar ham mirtlariga[1] oʻrangan holda u zot bilan birga hozir boʻlishardi. Soʻng uylariga qaytishar ekan, ularni hech kim tanimas edi” [4:363].

وَ عَنْ عَبْدِ اللهِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: “مَا رَأْيْتُ النَّبِيَّ ﷺ صَلَّى صَلاةً بِغَيْرِ مِيْقَاتِهَا، إِلَّا صَلَاتَيْنِ: جَمَعَ بَيْنَ المَغْرِبِ وَ العِشَاءِ، وَ صَلَّى الفَجْرَ قَبْلَ مِيْقَاتِهَا”.[11:338]

Abdulloh Ibn Masʼud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallamning ikki namozdan boshqa namozni oʻz vaqtidan boshqa paytda oʻqiganlarini koʻrmadim: shom bilan xuftonni jamladilar va bomdodni (odatdagi) vaqtidan oldin oʻqidilar” [5:503].

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللهِ:أَنَّ عَبْدَ اللهِ بْنِ كَعْبِ قَالَ:سَمِعْتُ كَعْبَ بْنِ مَالِكٍ يُحَدِّثُ حِيْنَ تَخَلَّفَ عَنْ تَبُوكَ: وَ نَهَى رَسُولُ اللهِ ﷺ عَنْ كَلامِنَا، وَ آتِي رَسُولُ اللهِ ﷺ فَأُسَلِّمُ عَلَيْهِ، فَأَقُولُ فِي نَفْسِي: هَلْ حَرَّكَ شَفَتَيْهِ بِرَدِّ السَّلامِ أَمْ لا؟ حَتَّى كَمَلَتْ خَمْسُونَ لَيْلَةً، وَ آذَنَ النَّبِيَّ ﷺ بِتَوْبَةِ اللهِ عَلَيْنَ حِيْنَ صَلَّى الفَجْرَ” .[11:6278]

Abdulloh ibn Kaʼb aytadi: “Kaʼb ibn Molikning Tabukdan qolib ketgan paytini soʻzlab berayotganini eshitganman: “Rasululloh (s.a.v) biz bilan gaplashishdan qaytardilar. Rasululloh (s.a.v)ning huzurlariga kelib, salom berar edim, ichimda “Alik olishga lablarini qimirlatdilarmi, yoʻqmi?” der edim. Nihoyat, toʻliq ellik kun boʻldi va Nabiy (s.a.v) bomdod namozini oʻqigan paytlari Alloh tavbamizni qabul etganini eʼlon qildilar”.

مجرور qaratqich kelishikda kelgan فجر (fajr) tong soʻzining leksik semantik tahlili.

عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ ﷺ قَالَ: يَتَعَاقَبُونَ فِيكُمْ مَلَائِكَةُ بِاللَّيْلِ وَ مَلائِكَةُ بِالنَّهَارِ وَ يَجْتَمِعُونَ فِي صَلاةِ الفَجْرِ وَ صَلاةِ العَصْرِ، ثُمَّ يَخْرُجُ الَّذِيْنَ بَاتُوا فِيكُمْ فَيَسْأَلُهُمْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِمْ: كَيْفَ تَرَكْتُمْ عِبَادِي؟ فَيَقُولُونَ: تَرَكْنَاهُمْ وَ هُمْ يُصَلُّونَ، وَ أَتَيْنَاهُمْ وَ هُمْ يُصَلُّونَ [11:123].

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Sizlarni kechasi bir toifa, kunduzi bir toifa farishtalar galma-gal kuzatib boradi. Ular bomdod namozida va asr namozida toʻplanishadi. Soʻngra sizlar bilan tunaganlari koʻtariladi. U zot Oʻzi yaxshi bilsa ham, ulardan: “Bandalarimni qay holda tark qildingiz?” deb soʻraydi. “Ularni namoz oʻqiyotgan hollarida tark qildik, borganimizda ham namoz oʻqishayotgan edi”, deyishadi” [4:465].

وَكَانَ سَهْلَ بْنَ سَعْدٍ، يَقُولُ: كُنْتُ أَتَسَحَّرُ فِي أَهْلِي، ثُمَّ يَكُونُ سُرْعُةٌ بِي، أَنْ أَدْرِكَ صَلاةَ الفَجْرِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ .[11:127]

Sahl ibn Saʼd roziyallohu anhu aytadi: “Oilam bilan saharlik qilardim, keyin bomdod namozini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan oʻqish uchun shoshib qolar edim” [4:478].

Abu Hurayra roziyallohu anhu va Sahl ibn Saʼd roziyallohu anhudan kelgan ushbu hadisi shariflarda فجر (fajr) tong soʻzi izofa qaratqichli aniqlovchi vazifasida kelgani uchun qaratqich-tushum kelishigida kelmoqda. Maʼno jihatidan esa bomdod namoziga dalolat qilyapti.

وَعَنْ أَبِي مَسْعُودٍ، قَالَ “قَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ ﷺ إِنَّي لَأَتَأَخَّرُ عَنِ الصَّلاةِ فِي الفَجْرِ مِمَّا يُطِيلُ بِنَا فُلاَنٌ فِيهَا، فَغَضِبَ رَسُولُ اللهِ ﷺ مَا رَأْيْتُهُ غَضِبَ فِي مَوْضِعٍ كَانَ أشَدَّ غَضَبًا مِنْهُ يَوْمَئِذٍ ثُمَّ قَالَ: يَا أَيُّهَا النَاسُ، إِنَّ مِنْكُمْ مُنَفِّرِيْنَ، فَمَنْ أَمَّ النَّاسَ فَلْيَتَجَوَّزْ، فَإِنْ خَلْفَهُ الضَعِيفَ وَ الكَبِيرَ وَ ذَا الحَاجَةِ “[11:149].

Abu Masʼud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Bir kishi: “Ey Allohning Rasuli, falonchi choʻzib yuborayotgani sababli tongda namozga chiqmayapman”, dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam gʻazablanib ketdilar. Biror joyda u zotning oʻsha kundagidan qattiq gʻazablanganlarini koʻrmaganman. Keyin u zot: “Ey odamlar! Orangizda bezdiruvchilar bor (ekan). Kim odamlarga imom boʻlsa, yengil qilsin. Chunki uning ortida zaiflar, keksalar va yumushlilar bor”, dedilar” [4:549].

وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: كَانَ النَّبِيَّ ﷺ يَقْرَاُ فِي الجُمُعَةِ فِي صَلاةِ الفَجْرِ الم تَنْزِيلُ السَّجْدَةَ، وَ هَلْ أَتَى عَلَى الإِنْسَانِ” .[11:182]

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam juma kuni bomdod namozida “Alif lam mim. Tanzil…” – sajda (surasi)ni va “Hal ata ʼalal-insan”ni qiroat qilar edilar”[5:14].

Hadislardagi arab tilida vaqt koʻrsatgichlari vazifasida kelgan (فَجْرٌ) tong soʻzini oʻzbek va ingliz tillariga qiyoslaganimizda har bir tilning oʻziga xosligidan kelib chiqib, alohida bir mazmunni ifoda etishiga guvoh boʻldik. Xulosa qilib aytganda, Imom Buxoriy rivoyat qilgan hadislarda vaqt koʻrsatkichlari vazifasida kelgan soʻzlar leksik-semantik, badiiy va tarixiy nuqtai nazardan chuqur maʼno-mazmunni ifodalaydi, turli grammatik qoidalarga mos holda oʻzgarib turadi. Bu jihatlarni arab va oʻzbek tillarida qiyosiy oʻrganish, ilmiy tadqiq etish tilshunoslikdagi muhim vazifalardan sanaladi.

1. Ibrohimov. N. “Al-Qomus” Arabcha – oʻzbekcha qomusiy lugʻat. II juz. Gʻafur Gʻulom nashriyoti, T.,
2. Murodov D. “Hadisshunoslik atama va iboralari” (qisqa izohli lugʻati). – T., Fan nashriyoti, 2009.
3. Uvatov U. “Buyuk muhaddislar: Imom al Buxoriy, Imom Muslim, Imom at-Termiziy. “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, – T., 1998.
4. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. “Oltin silsila (Sahihul Buxoriy)” 1-juz Hilol-nashr nashriyoti, –T., 2013.
5. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Oltin silsila (Sahihul Buxoriy)” 2- juz. Hilol-nashr nashriyoti, –T., 2013.
6. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Oltin silsila (Sahihul Buxoriy)” 3-juz. Hilol-nashr nashriyoti, –T., 2013.
7. Vladimir Abdulla Nirsha. “Saxix al-Buxari”. V 2-x t. 1-ye izd. –M.: Blagotvoritelnыy fond “Ibragim bin Abdulaziz al Ibragim”, 2002.
8. Muhammad Muhsin Khan, “Sahih al-Bukhari Arabic – English” Maktaba Darus-salam, Ar-Riyadh, 1994.
9. ” المحكم و المحيط الأعظم ” ابن سيدة (7ج/395)
10. الخليل بن أحمد الفراهيدي، المعاجم و القواميس، 2007
11. أبو عبد الله محمد بن اسماعيل البخاري”صحيح البخاري”، دار كتاب العربي، بيروت لبنان،2016م،1728ص.